Speciale nga Bedri ÇOKU: Ju tregoj jetën në internim ku intelektualët lexonin fshehurazilibrat e ndaluar si Pirandelo, Tolstoi, Dumas, Pushkini, Hygoi, Petro Markon etj. Nga ‘Lumi i vdekur’ tek kryeqyteti që më ka prangosur disa herë dhe më dukej si një qënie me dhëmbë hekuri..
Në internim ku intelektualët lexonin fshehurazi: Pirandelo, Tolstoi, Kadare, Pushkini, Lermontovi, Dumas, Petro Marko, Kuteli, Hygoi, Turgenievi
- Guximi më i madh leximi i Dostojevskit, me librin “Njerëz të varfër”.
- Ishte koha kur Dostojevski ishte i ndaluar rreptësisht të botohej në kushtet e regjimit komunist.
- Shtrati i “LUMIT TË VDEKUR”, në këtë rast ndante edhe kufirin midis dy fshatrave
Rrëfenjë-Dosier
Ishte fund і vjeshtës. Puhiza e detit ma ardhangu gjoksin. Ecja e më dukej sikur prekja mbi valët lozonjare të tij. Sa shumë emocione më ngjallte natyra, ajri, deti! Gjithçka që shihja e ndjeja rreth e rrotull. Rrugës, edhe njerëzit më dukeshin ndryshe: Burrat, më pak të drobitur, më pak të rrëgjuar nga herët e tjera; ndërsa gratë e rraskapitura nga punët e bujqësisë, më dhimbseshin tek і shikoja të futura në ca tuta të kuqe, blu apo të zeza, me shami të bardha në kokë, të cilat nxitonin me kazmat e lopatat në krahë, të paduruara për të shkuar sa më parë tek të vegjlit, që і kishin braktisur thuajse gjithë ditën. І shihja përditë nëpër ara, përmbysë, me shatin në duar e prapanicat përpjetë për të realizuar normën e lartë që të fitonin ato pak lekë – ushqim për fëmijët, siç i quante një poet, i burgosur politik, “bujkrobërit e ardhshëm të komunizmit…”
Vura re nga larg, disa të rinj e të reja, që po drejtoheshin andej nga Qendra e kooperativës, anëtarë të Bashkimit të Rinisë, me siguri, si përherë, shkonin për ndonjë mbledhje ngaqë, siç u thoshin, do të ishin ata ngadhënjimtarët e shoqërisë socialiste…
Ndërsa një grup tjetër të rinjsh, që nuk e gëzonin këtë “privilegj”, për shkak të ndonjë kleçke në biografitë e prindërve të tyre, shëtisnin të lirë e të pavarur, rrugëve e shesheve të zbrazëta të fshatit, dhe më përshëndesnin si zakonisht njeri pas tjetrit, herë të qeshur, herë seriozë, pa e prishur qejfin edhe pse unë s’ua ktheja në mënyrën e tyre. Isha shumë і shpërqendruar, me ngasje të thella emocionale, ndoshta nga vizita që kisha bëre te pacientja tetëmbëdhjetëvjeçare, që më befasoi me bukurinë e saj. Them ishte ky shkaku që po më jepte kënaqësi të veçantë buzëmbrëmja dhe, vajzat teksa ecnin në grup, pranë e pranë, më shkaktonin ekzaltimin e një dëshirë për t’i soditur me syrin e lirë të beqarit. Më dukej sikur, nga çasti në çast, ndonjëra prej tyre do të “shpërthente, trimërisht grupin e vet, nga vargonjtë e zakonit që e mbante ngjitur me të dhe. ajo do të ishte për mua ndoshta, “ylli” që orvatej për t’u shkëputur nga konstelacioni і ngjeshur i vajzave, ose çapkënia, që dëshironte të tregonte dhuntitë e veta porse “oktapodi i pamëshirshëm” e përlante përsëri brenda vetes.
Mos vallë për të gjetur “çapkënen” po ecja rrugëve të fshatit, kur dielli me pizhamet e kuqërremta ishte duke e braktisur tokën e po “shtrihej” pranë shtratit të tejlëngshëm të Adriatikut…?
Pa e ditur as vetë mora tutje, në rrugën paksa të ngushtë, që të çonte në fshatin tjetër: Një fshat і vogël, me shtëpi të ulëta, përdhese e të rralluara si dhëmbët e një dudëshi. S’kisha bërë as njëqind metra nga vija e kanalit, nëpër të cilin kullonin delet me ujë nga shtrati i “LUMIT TË VDEKUR”, që në këtë rast ndante edhe kufirin midis dy fshatrave, vura re dikë që po thurte me thupra anët e kasolles së mbuluar me kashtë. Plot histori e ngjarje kisha dëgjuar për një njeri me emrin Nikollë, që jetonte në një kasolle me kashtë e rrethuar me thupra, por që asnjëherë s’kisha dashur ta besoja. Ndalova me dëshirën e mirë pranë këtij njeriu, me shpresë se ai do të ishte Nikolla. I fola i pari, pasi, edhe pse kisha gati një vit që punoja në kooperativën e bashkuar, s’e kisha parë kurrë këtë njeri tek dera e ambulancës.
Dikush s’do ta besonte që babë e bir jetonin në një kasolle mbuluar me kashtë dhe pse flitej me të madhe se në shoqërinë socialiste ishin të zgjidhura problemet social, ndërsa për babë e bir, nga ç’shkruaj unë, më mirë flasin sot e kësaj dite bashkëfshatarët, disa prej të cilëve jetojnë ende.
Kureshtja më detyroi të vizitoja banesën prehistorike të Atit me të Birin, ndaj e përshëndeta njeriun që po thurte kasollen me thupra kinse që ai të më jepte mundësinë t’i afrohesha.
– Më falni, nuk ju njoh – më tha – por kjo s’do të thotë që të mos bëjmë dy para muhabet. Hajde! Me siguri doktori i kooperativës duhet të jesh…Aaaa!…Kam respekt për intelektualët, jo vetëm për ju, mjekët, kuadrot e larta të kooperativës, por edhe për mësuesit e mësueset e shkollës veçanërisht për ata të letërsisë.
– Doktori jam…I respektoj edhe unë mësuesit e shkollës – i thashë.
– Bukur!
E la punën.
– Kam kohë që s’ lexoj libra artistik – vazhdoi, por ama, për të diskutuar jam gati të lë gjithçka!
Më ftoi të ulesha mbi një trung vidhi përpara kasolles, të cilin, mesa kuptova, disa syresh i përdorte në oborr për vete dhe të atin, si karrige për të ndenjur në ajër të pastër, ose për t’u shullu në diell.
E pranova ftesën me kënaqësi, pa naze. Ai vetë u ul përballë meje, duke vendosur dy tulla njëra mbi tjetrën.
– Po rregullon? – i thashë.
Kot, për të hapur bisedën, duke parë me keqardhje nga kasollja.
– Kam mërdhirë gjithë natën, ngaqë hynte era nga të katër anët. Përpiqem, të paktën, të zë birat e mëdha. Më tepër s’kam ç’bëj. U mbush me frymë – Ja, këtë pasuri kam nga babai! Këto të mira nga socializmi…
Ula kokën, sapo dëgjova fjalën “socializëm”, ndërsa ai, për të më nxjerrë nga sikleti, vazhdoi me entuziazëm :
– Ja, sa të ndërtoj një shtëpi, si gjithë të tjerët. Kam filluar të grumbulloj disa materiale: trarë, gurë, tjegulla, tulla. Pak janë, por, besoj, do t’i plotësoj dalë ngadalë.
– Shumë mirë. Fillo njëherë. Me siguri do të ndihmojnë edhe të tjerët.
– Mos e thuaj atë fjal ! Kush të ndihmon sot, mor burrë! Fshatarët e shkretë mezi sigurojnë për vete bukën e gojës. Ndërsa ata të kryesisë…ohu, e kanë mendjen ku të zhvatin për vete.
Ktheu kokën i brengosur nga materialet e grumbulluara. Në të vërtetë ato s’ishin materiale ndërtimi: ishin copa drurësh, gurësh, tjegulla e tulla të thyera, me siguri të mbledhura aty- këtu nga mania e ndonjë të çmenduri.
– Ku e dija unë, shoku doktor, se kisha një baba të çmendur, që jetonte në mizerje. A nuk është krim? Kam pasur para me mijëra nëpër duar, më besoni! Rastësisht mora vesh që kisha edhe unë prindër, se isha me origjinë nga fshati…Prandaj erdha këtu. Të paktën t’i gjendesha babait para se të vdiste, ngaqë është i sëmurë.
– Shumë mirë ke bërë. Por, a e ke vizituar ndonjëherë tek ndonjë mjek? Mos ka nevojë për mjekim?
– Ç’ta vizitosh! Është i çmendur. Nuk pranon t’i afrohet njeri. Godet me duar e shqelma. Është shumë agresiv. S’ka ilaç në botë ta shërojë…
– A të mbetet qejfi ta shoh pak? Ndoshta…Mundet të mendoj edhe unë diçka për ta ndihmuar. Kush e di…
– Më fal, si e ke emrin?
– Artur. Por ti, Turi më thërrit!
– Mua Nikollë…Por dëgjo, shoku Turi Pse të futesh? Aty s’mund të rrish dot një minutë. Qelbet. Unë mezi duroj. Lëre atë punë të shpëtosh nga ndonjë sëmundje…
– S’ka gjë, s’ka gjë! Ky është zanati im. Dua ta shoh…
– Si të duash!
Tërhoqa lesën e kasolles dhe u futa brenda. Plaku rrinte i shtrirë mbi një dëng barishtesh prej fieri dhe gërhinte me gulfe, si astmatik. Ishte i mbuluar me një jorgan arna-arna, i zgjyrosur nga të palarët; në kokë kishte hedhur një peshqir të vjetër, të nxirë sterrë nga bloza. Përtokë, në mes të kasolles, buluronte vorba prej balte me fasule, midis dy kërcunjve të mëdhenj, në flakërimë. Era e tyre më lehtësoi disi nga kundërmimi i rëndë. Por më kalli krupën shkuma e pisët, që lëpinte grykën e vorbës së zezë, të cilën e mbulonte një copë tjegulle tërë pajagë e lëtyrë. Për matanë zjarrit gjendeshin shtresat e Nikollës, të zgjyrosura po aq sa edhe të të atit. Nën to, s’kishte fier, por kashtë. Më ra në sy diçka e ngritur dhe kujtova se ishte trung i mbuluar me rrecka, ku Nikolla vendoste kokën, por u çudita kur nën to pashë një dëng me libra. Ndërkohë desha të pyesja përse ishin librat aty, por m’u trazua ushqimi në stomak dhe gati më iku fryma. Doja patjetër të nxirrja lëngjet e stomakut. Më vinte rëndë nga Nikolla dhe bëra sikur më ngau kolla. Me atë rast nxora shaminë dhe lëshova në të gati një filxhan lëngjesh. Pastaj u përkula mbi librat.
– Po këto ?- I thashë
– I solla nga Tirana. Siç e sheh s’kam kohë, as mundësi për të lexuar! Ja, më thuaj, a mund të lexohet në këto kushte, shoku doktor?
– Qenkan libra të bukur… autorë të famshëm!?
– Më pëlqen shumë letërsia. I kam lexuar në shkollë.Vetëm në shkollë.Pastaj s’i kam zënë më me dorë.
Ai vazhdonte të fliste, por unë s’e kisha mendjen tek fjalët e tij: Lexoja autorët e librave Pirandelo, Tolstoi, Kadare, Pushkini, Lermontovi, Dumas, Petro Marko, Kuteli, Hygoi, Turgenievi dhe, për çudinë time, edhe Dostojevski, në një libërth të vogël me titull “Njerëz të varfër”. Me sa dija, Dostojevski ishte i ndaluar rreptësisht të botohej në kushtet e regjimit komunist. Ndoshta ky ishte i vetmi përkthim në Shqipëri, kush e di në ç’rrethana e nga cili njeri!
– Po këtë libërth ku e ke gjetur?
– Mos pyet, të pëlqen, merre! E kam vjedhur në shtëpinë e një pushtetari. Merr cilin libër të duas! Kot po rrinë aty.
– Faleminderit! Po marr vetëm këtë, “Dostojevskin”. Më vonë do t’i marrë edhe të tjerët.
Iu afrova plakut që s’ishte bërë ende i gjallë.
– Është i çmendur!
– Jo, nuk mendoj se është tamam ashtu. A është epileptik, babai?
– S’e kuptoj, epileptik. Sëmundje është kjo?
Tunda kokën dhe zgjata dorën në pulsin e plakut. Sapo e preka, ai hapi sytë. I ngriti vetullat dhe zgurdulloi kokërdhokët, sikur donte t’i shqyente nga habia e tmerri.
- Derra!…Pisa!–ulëriti-Ç’më shikoni ashtu, qenër !… More, të pafe!…Maskarenj !…Kopukë….
U tremba, njëkohësisht edhe u trondita, ngaqë nuk e prisja reagimin e tij.
Vetëm shtrëngova çantën pas trupit, ndërsa ai vazhdonte:
– Po ti, more zuzar…muti im, përse m’i ke sjellë këta komunistët e qenit…ë ? Ç’më shikoni ashtu ? Hajt !.. Shporruni ! Thyeni qafën ! Ikni, më lini të vdesë rehat në shtëpinë time.
– Babë, është doktori. Ka ardhur të të vizitoj .të të japë ilaçe.
– Mut të më japë lanetër! Qërohuni përjashta!
Mbërtheu mëzdrakun, aty pranë dhe e ngriti drejt meje, por Nikolla doli përnjëherë para. Shkopi u përplas në kokën e tij dhe u nda në dy pjesë. Megjithatë, i biri ia mbërtheu duart, e shtriu të atin me forcë dhe gjysmën e mëzdrakut, që vazhdonte ta tundte përsëri drejt meje, ia mori nga dora.
– Rri urtë se nuk do të jap bukë…dëgjon?- I bërtiste – Do të le të vdesësh nga uria…more vesh, o i shpirrosur !
I mëshonte sipër me tërë forcën, për ta mposhtur.
Megjithatë, plaku vazhdonte të ulërinte, të shante, të mallkonte me fjalët më të pista.
S’durova dot dhe dola përjashta. Zura vend aty pranë dhe ndeza cigare. U pendova që hyra në atë kasolle. Duart më dridheshin. Ndërsa atë e bir bërtisnin e kacafyteshin me njeri-tjetrin, mua më shtohej rëndesa në shpirt. (Me siguri rëndesa e fajësisë). ”Ç’desha që e trazova, kot së koti, në jetën e mjeranëve !”
Pas pak Nikolla doli. Vraga e gjakut në fytyrë i shkonte deri në gjoks.
Vura re që e çara ndodhej në mes të ballit. Pashë edhe të gërvishtura në qafë.
– Të gjitha i pësove nga unë – i thashë – Të më falësh !
– Çfarë thua, o burri i dheut! Ç’faj ke ti ! Ai ka mbaruar. Është çmendur…
Fliste dhe ndërkohë pastronte fytyrën me mëngën e këmishës.
– Mos asht ! Prit! – I thashë… Lërmë të të mjekoj…
– A mundesh?
– Posi jo! E kam çantën e zanatit me vete.
Nxora alkoolin dhe ia lava plagët, pastaj ia mjekova me kujdes.
– Qenke në hall, o Nikollë – i thashë – Më vjen shumë keq !… Patjetër duhet të bësh diçka për të dalë nga kjo gjendje.
– Po s’vdiq ai, s’bëj dot asgjë Më ka lidhur këmbët.
– Ashtu është, por… këta…nganjëherë…rrojnë shumë…
– E di sa rron ai, por ç t’i bësh? Nuk ia kam zbuluar ende vendin ku i fsheh paratë se hëëë!… Për atë Zot, ia kisha kënduar kallofruthin, qyshkur !
Qesha me hidhërim dhe i thashë:
– E ku ka para ai, more Nikollë?
– Ka para, ka. Të gjithë thonë se paratë që ka punuar në kishë i ka dëng. Veç këtyre që punonin në kishë s’i merrte tjetër njeri paratë e besimtarëve.
Heshtëm një çast.
– Vërtet, do të ishte e padrejtë nëse paratë do të mbeteshin një ditë të groposura. Ç’të të them? Ndoshta një ditë do t’i tregojë vetë!
– Bah ! Ai, vetë? Ku tregon ai? S’më njeh as për fëmijën e tij.palè të më jap paratë që më takojnë me ligj — Se, kur vdiq mamaja, ky më çoi në Shtëpinë e Fëmijëve Jetimë, në Tiranë. Shtëpinë dhe tokën i shiti. Pastaj punoi dhe jetoi në kishë.
– Mbase i mban në trup?
– Ç’ne! Ku mbahen gjithë ato para në trup. Edhe aty e kam kontrolluar i kam gjetur vetëm disa dhjetëshe të qelbura. E ruaj edhe natën, kur del përjashta. Kam lexuar se të çmendurit dhe koprracët i merr malli për paratë. Shkojnë te vendi hera-herë për t’i parë. S’e kam pikasur ende duke kontrolluar paratë.
Heshti i dëshpëruar, duke parë përreth si në pikë të hallit.
– Është për t’u çuditur, doktor – vazhdoi – sepse, kur më jep ndonjë lek, i numëron një nga një. Kurrë nuk gabon. Më jep sa duhet: sa për të blerë bukë e fasule. Gjithmonë i nxjerr nga gjiri, të mbledhura me lëkurë të zezë. Nuk mban më shumë nga ç’llogarit për të ngrënë. Pra, kuptohet, diku i merr ato para?
– Sigurisht që duhet ta ketë një vend të fshehtë. Po nuk i zbulove dot, gjynah, lekët do të treten nën dhè, për mendtë e budallait, siç thotë populli. Megjithatë, për vullnetin që paske, besoj, do t’i gjesh paratë. Vetëm njerëzit si ty, me karakterin tënd, mund të jetojnë në këto kushte për të arritur një qëllim. Keq do të më vinte, sinqerisht, nëse qëllim yt s’do të realizohej. Në fund të fundit, hakun do të merrje, trashëgiminë tënde të ligjshme. Ah, të kisha mundësi të të ndihmoja! Por do zoti, i ndryshon mendja dhe t’i tregon paratë!
– T’i tregojë ai ? Kurrë! Veç po ia gjeta! Rrugë tjetër s’ka !
E vështrova me admirim, por edhe me një ndjenjë habie. Për ta zhbiruar ende më shumë, e pyeta :
– Jam kureshtar, Nikollë. Ne u bëmë miq tani. Si do t’i përdorte Nikolla paratë nëse do t’i binin në dorë, sidomos tani që po jeton në këtë mjeri të pa parë?
U befasua nga pyetja ime, me siguri ngaqë s’kishte bërë kurrë plane për të harxhuar para. Mesa kuptova, ai s’ishte natyrë që bënte plane. Ishte “njeri – rrufe”, që jetonte me të tashmen dhe s’ëndërronte për të ardhmen. Prandaj u befasua.
– Paratë mund t’i përdoresh si të duash, more miku im, por kur i ke ato. Do të isha hajvan po të mos dija t’i përdorja tashti paratë…
– E zëmë për një çast se i ke. A do të vazhdoje të bëje ende jetën e endacakut në këto kushte, apo do të ishe tjetër njeri?
– Në ç’kuptim? Se unë, o shoku doktor…
– Turi, më thuaj…
– kam pasur shumë para në dorë dhe s’kam ditur t’i përdor siç duhet, deshe të thoshe? Apo e ke fjalën…
– E kam fjalën, a do të ndryshonte gjendja e mjeruar e Nikollës në fshat, apo do të ngulmonte përsëri për në kryeqytet?
– Në kryeqytet?! Bah! Kurrë!… Vetëm në fshat, do të jetoja deri në vdekje…Do të blija një shtëpi, do të martohesha dhe …Ja, kaq!
-Nesër do lexoni:-
– Dhe pse diktatirë në Shtëpinë e Fëmijës, na mësonin gjëra të vlefshme e të dobishme
– Edhe pse qyteti kishte plot të mira, kinema, teatër, sport, bulevarde, lulishte, ballo kishte dhe persekutimin
– Kryeqyteti më ka prangosur disa herë dhe më dukej si një qenie me dhëmbë prej hekuri… që do të më copëtonte përsëri
Bedri Çoku
– Pse nuk e dëshiron qytetin ? Ti je rritur atje…Sidomos tani që Tirana është zbukuruar…
– S’dua të jetoj në asnjë qytet…Edhe pse qyteti ka plot të mira, kinema, teatër, sport, bulevarde, lulishte, ballo e më the të thashë, por s’dua. Jam ngopur me qytetin. Fatmirësisht nuk jam tip që vuaj nga kujtimet e së kaluarës… Kryeqyteti më ka prangosur disa herë. Tani më duket si një qenie me dhëmbë prej hekuri… që do të më copëtonte përsëri. Ndërsa këtu, në fshat, është ndryshe. Jam i qetë, i pakërcënuar, jetoj pa tension, pa kokëçarje. A do ta dish pse, Turi?… Në fshat… dava kooperative vërtet, po të kesh shtëpi dhe nuse, mendoj se për kohën që po kalojmë… Në qytet njerëzit si unë vuajnë njëqind herë më shumë se në fshat. A e di pse?…
Ai ndezi cigare me anë të eshkës mbi gurin e strallit që i shkaktoi xixa me unur ( çelik i pastër) dhe vazhdoi :
Kur isha në Shtëpinë e Fëmijës, të them të drejtën, na mësonin gjëra të vlefshme e të dobishme. Na mësonin të ishim të thjeshtë, të drejtë me njeri -tjetrin, të respektonim të rriturit, prindërit, të afërmit… të donim e të nderonim njerëzit e partisë e të pushtetit dhe të mos i gënjenim kurrë… Prandaj nuk dija ç’ishte gënjeshtra dhe mashtrimi. Kur fillova punë në uzinën “Dinamo”, atje pashë e dëgjova njerëzit që gënjenin e mashtronin, që përgojonin, fyenin, shanin dhe spiunonin njëri-tjetrin… Një ditë që ia thashë këto gjëra ustait tim, se isha i zhgënjyer me njerëzit aty, ai më zuri gojën me pëllëmbë e më kërcënoi se do të më largonte nga grupi, nëse do të vazhdoja të flisja në atë mënyrë. Palè, kur i thashë për disa drejtues të ndërmarrjes që ishin mendjemëdhenj e arrogantë, që shanin e kërcënonin punëtoret, sidomos para pesëmbëdhjetëditëshit, kur do të merrnin rrogat, i trembnin që t’i darovisnin. Ustai gati m’i futi duart në fyt…Nuk them që s’kishte njerëz të mirë e të ndershëm…jo servilë e thashethemexhinj. Por ata ishin pak dhe “hanin dru” të shkretët, në çdo mbledhje, si të pabindur e me lakra në kokë*. Unë pata fat që u shoqërova qysh në fillim me këta njerëz, ndryshe s’do t’í kisha hapur sytë. S’do të isha ky që jam, por qen bir qeni… si shumë prej atyre në uzinë…
Ai thithi cigaren dy – tri herë dhe ia shtypi bishtin me majën e opingave prej lëkurë derri
– Nuk mund të them se kam qenë gjithmonë çun i mirë, doktor. Kam bërë edhe prapësina, si endacak. Por, të kuptohemi… E fillova jetën e endacakut fare rastësisht. Ose më mirë të them, deshi zoti që u bëra i tillë… A e di si ?
– Patjetër. Jam kureshtar për shumë gjëra të jetës tënde…
– S’ ia kam treguar njeriut deri më sot…Ti je i pari. A e di si ?
Fërkoi kokën, sikur donte të nxiste trurin për detajet.
– Një ditë po kthehesha nga puna, i vetëm, me mendimet e mia në kokë, kur, pa pritur, shoh një vajze të re, që po qante me gulçe, duke vështruar si e trembur nga unë…Të paktën kështu m’ u duk. Në fillim u çudita, por edhe u shqetësova. Më ngjau sikur ajo kërkoi ndihmë dhe ta ndiqja nga pas. Në një vend pa njerëz, e ndalova. Ishte e bukur dhe e tronditur. Sytë i kishte të skuqur nga të qarët. Kaçurrelat e ballit i binin faqeve të lagura nga lotët. Ndërsa buklat e tëmthave, i tundeshin prej ngashërimeve. Dukej që ishte vajzë e thjeshtë, e pafjalë dhe m’u dhimbs.
– Më falë, – i thashë- lotët tregojnë se dikush të ka fyer… a mund të të ndihmoj?
Më pa me mospërfillje.
– Më quaj si vëllain tënd po deshe, shokun ose mikun tënd – vazhdova – veç më thuaj, a ke nevojë për mua?… Qoftë edhe sa të të përcjellë deri në shtëpi…
Ajo mblodhi buzët e bezdisur.
– Kuptomë! – I thashë me të lutur – Jam rritur në Shtëpinë e Fëmijëve Jetimë, por nuk jam i keq. Të betohem ! S’kam njeri tjetër në botë. Më vjen ligësh kur njerëzit i mërzisin vajzat si ty. Të lutem, më trego, kush të ka rënë më qafë?
– Faleminderit !…Nuk më ka ngacmuar njeri !
Ajo përpiqej të frenonte gulçet nga inati. Donte të ikte, por unë e mbajta për krahu.
– Po emrin si e ke? Të paktën me trego si të quajnë… Mua Niku, po ty?
– Adelina – tha dhe ia dha vrapit.
Mezi e arrita para një shtëpie dykatëshe.
– Dëgjo! – I thashë – Më trego të vërtetën se unë do të bëj të pamundurën për ty. Fol ! Ç’të ka ndodhur? Kush të ka ngacmuar?…Apo të ka vdekur njeri ?
Herë e parë që i nguli sytë e lotuar tek të mitë. Më mpakën ata sy bojëqielli. Për zotin isha gati të shkoja në varr për lotët e saj…
– Po, po!…Më ka vdekur…më vdiq gjëja më e çmuar e jetës, – tha e egërsuar – A e di ç’më ka gjetur ?
– Këtë po të kërkoj …
– Ik !…Zhduku! – Bërtiti – Njëlloj, një turi keni ju, meshkujt!
– Adelina, të lutem ! Jam ndryshe. Të betohem, nuk jam i keq ! Dua të të ndihmoj. Për zotin, këtë dua …
– Besuake edhe Zotin!…Sa mirë ! Atëherë, thuamë, a ka Zot nën këtë qiell? Ku është Ai, që të hakmerret me ata që mashtrojnë vajzat e shkreta !
– Kush të ka mashtruar ? Më thuaj, kush ? Do ta shohësh sa i fuqishëm është Zoti…
Më pa me keqardhje, sikur të isha kalama. Mandej bëri një bërrflacë* me gojë e tha :
– Ik, ore çun, se ai që më mashtroi s’është dosido….Është i fuqishëm… I pushtetshëm. Të shtyp me këmbë si pleshtin… Ai ka polici…ka burgje…
– Perandor të jetë ! Vetëm tregomë, cili është ?
– Pse përpiqesh të rrezikosh për mua? Ç’të shtyn? …Ç’ interes ke? Ai njeri të vret … Pse kërkon të më bësh shkaktare ?
– Kush ? Ai ? Mua?… Mishin copa të ma grijë. Mashtruesit i urrej…Pale, pushtetarët maskarenj…
Iku papritur.
Por unë s’pata kohë të vrisja mendjen pse ajo iku ashtu… E ndoqa për t’i mësuar shtëpinë, me shpresë se mund ta takoja përsëri. Por s’e takova më kurrë. Të nesërmen, mësova se e kishin shtruar urgjentisht në spital. Ishte helmuar me një grusht ilaçesh. Ajo jetonte vetëm me të ëmën. Doktorët s’arritën ta shpëtonin nga vdekja. Më vonë mësova pse Adela ishte helmuar me fëmijën dy muajsh në bark. Ma tregoi e ëma gjithçka dinte për fatkeqësinë e së bijës, por nga frika nuk më tregoi shkaktarin e vdekjes. Vetëm kur i thashë se e dashuroja Adelën marrëzisht, më tregoi…Më tha se e kishin mashtruar për një vend pune, por s’kishte mjaftuar vetëm kaq, maskarai pasi e kishte përdorur vetë, donte t’ía dorëzónte shokut, në një dikaster tjetër, ku gjendej realisht një vend punë, i lirë. Por Adelina e kishte kundërshtuar vendin e punës dhe ishte larguar e fyer dhe e poshtëruar. Pikërisht atë ditë që e takova unë…
Iu luta së ëmës për të më treguar emrin e mashtruesit, por s’ma tha. Më tregoi vetëm dikasterin dhe funksionin që ai kishte. Mjaftoi kaq. Sepse s’e pata të vështirë për ta përcaktuar cili ishte. Ama, plasa deri sa ia gjeta rastin… Nuk jam pishman ç’më ndodhi pasi e zhdëpa me grushte e shqelma. E hodha shakull në tokë me neveri, dhe e lerosa në gjak…
Më arrestuan brenda ditës. Më lidhën këmbë e duar e, sa s’më vdiqën nga të rrahurit. Pale’ ç’hoqa në hetuesi…Edhe pse u thosha arsyen pse Adela helmoi veten, u thosha emrin e njeriut që e mashtroi, e përdoruri, hetuesit jo vetëm s’ më dëgjonin, por më rrihnin më shumë për të mos e përmendur më emrin e pushtetarit. Mirëpo, këto gjëra i thashë edhe në gjyq, me shpresë se atje do të gjeja të drejtën, por as atje s’ma varën …
Më dënuan për “shpifje e fyerje të personit në detyrë”. Më rrahën me pendrek,( shkop gome) sapo u ktheva i dënuar në qeli …duke më porositur që në kaush, (ku grumbulloheshin të dënuar rishtas), të mos tregoja arsyen e vërtetë pse isha dënuar.
Realisht, në kaush mësova se në ç’duar kisha rënë. Të burgosurit më treguan raste të tjerë më të shëmtuar për bëmat e pushtetarëve. Oh, sa gjëra mësova atje, në burg ! Më është mbushur mendja top që njeriu paska nevojë për pak burg. Vetëm atje thuhen të vërtetat lakuriq për çdo gjë që ndodh jashtë mureve “Të asaj shtëpie të vdekur”, siç e quan Dostojevski, burgun.
U betova se, kur të lirohesha, do të hakmerresha për padrejtësitë që pushtetarët bënin. Them se, njëfarësoj, premtimin e mbajta. Prandaj e ndjej veten të qetë për aq sa bëra për shpirtin e Adelës së pafajshme…
– Po për gurët e varreve, a është e vërtetë që ke pasur dorë në këtë histori?… Ndoshta s’jam i saktë, por…qarkullojnë fjalë se, kur ke qenë roje në varrezat e fshatit, ke shitur gurët e varreve ?
– Po, po !… Është e vërtetë. I kam shitur. – Tha vendosmërisht për të më treguar edhe këtë histori – Por unë, more, doktor… di shumë gjëra të tmerrshme, por nuk i tregoj. S’dua t’ua bëj të tjerëve të neveritshme dhe të pavlerë jetën. Por ty… do të tregoj se më dukesh njeri i mirë …Ja, si ndodhi… Më vjen në varreza një njeri, emrin s’po ta them se do ta marrësh vetë me mend. Në atë kohë ai ishte me goxha pozitë në Parti, por edhe në kryesinë e kooperativës…E filloi me lëvdata, duke më cilësuar njeri me karakter të fortë, të rrahur me vaj e uthull, për gjëra serioze që duhet të mbahen sekret, sidomos me njerëz të rëndësishëm, si ç’ishte ai. U përpoq të më mbushte mendjen se paskësh qenë i vetmi në Kryesi, që kishte bërë namin për mua të merrja këtë punë të privilegjuar, roja i varreve…Paskësh qenë po ky i vetmi, që, me gjasë, ua kishte mbushur mendjen anëtarëve të kryesisë, për problemin e ndërtimit të shtëpisë time,me ndihmën e kooperativës…Forma të zakonshme, bajate, me të cilat manovrojnë zyrtarët e pushtetit sot…I njoh mirë këta kallëpe, sidomos të fshatit, jo vetëm që janë të pamoralshëm, por i mbyt edhe injoranca. Çfarë thotë Partia, ata , “hyxhym” …
Megjithatë,bëra sikur e besova për çka po thoshte, duke tundur kokën në shenjë miratimi…deri sa më doli në shteg… Bah! Këta janë të paimagjinueshëm, more doktor vëllai… Tha, sikur me urdhër nga lart, së shpejti, në Shqipëri, do të realizohej një ngjarje e madhe, historike, e pashembullt në tërë historinë e njerëzimit se, në fillim rinia, pastaj i gjithë populli, do të merrte iniciativë për të prishur kishat e xhamitë në të gjithë vendin. E paparë, e padëgjuar apo jo, doktor? Gati ulërita. Por e frenova veten.
– Më këtë rast, tha ai, udhëheqësi ynë i madh, do të mbetet në historinë e zhvillimit të Revolucionit Proletar Botëror, si i vetmi që do të shkulë nga rrënjët mbeturinat shekullore të mendësisë fetare. S’do të këtë më as priftërinj, as hoxhallarë. Kishat e xhamitë do të kthehen në magazina, ose vatra kulture për argëtimin e rinisë…Varrezat do te prishen…Njerëzit nuk do të varrosen më me qivure apo të shënjohen me gurë të latuar, siç ka ndodhur deri më sot… S’do të ketë më varre në tokë …Të vdekurit do të digjen dhe hiri i trupit do të shpërndahet nëpër ugaret dhe tokat djerrë…
I kishin thënë qyqarit se, trupi i djegur i njeriut, kishte potas dhe ky, potasi, u bëka mirë kulturave bujqësore.
– E kupton – më tha me një pamja të fryrë e prepotente – ç’do të ndodhë së shpejti në vendin tonë? Prandaj…o burra !…Bëhu i mençëm të kuptosh se nesër këta gurë të latuar e kaq të bukur, do të hidhen në përrua… Do të humbasin kot …Ose do t’i mbulojë skrapi nën dhè?
– Çfarë po flet, o shoku sekretar – i thashë- je në binarë apo ke pirë ndonjë dopje raki nga “Shkularët” e s’di ç’thua ? Si more do të prishen varret!…A preken me dorë eshtrat e të vdekurve, e të parëve të tu?
– Ka marrë fund që do të bëhet si ç’po të them…Kjo tokë, njëherë e përgjithmonë, do të pastrohet nga varrezat… do të përmbysen me traktor dhe ke për të parë çfarë bereqeti do të ….
– Partia dhe qeveria mund të thonë ç’të duan… Por, në këto varreza, sa të jem gjallë unë, s’ do të mund të guxojë kush të verë dorë! – Iu hakërrova me inat – Pse o njeri – i thashë – a prishen varret e popullit.? E di ti çfarë rëndësie kanë varrezat dhe pse njerëzit i ruajnë e i zbukurojnë me lot e përkushtim ? Sepse janë eshtrat e të parëve të tyre. Si mund të shkëmbehet një kujtim i dhimbshëm i njeriut tënd me ca kuintal bereqet ? Çfarë marrëzie flet, o shoku sekretar ?… Ndër shekuj varret e të parëve kanë qenë të shenjtë. Edhe populli ynë i nderon e i respekton varrezat… Sepse, ja, nën këtë tokë gjenden eshtrat e njeriut tënd të dashur… të racës tënde …të gjakut tënd…nderi dhe krenaria e fisit tënd. Janë eshtrat që mbajtën në këmbë njeriun, që punoi e luftoi për vete dhe familjen, për t’i lënë pasardhësve një vepër, një të ardhme… Si mund të mbjellësh fasule mbi varrin e babait, apo të nënës tënde, more njeri ? Ja ku po ta them hapur : Shko më denonco ku të duash e sa të duash, nëse ndodh vërtet kjo që po thua ti, shënoje : “Ky është një turp e krim i pashembullt në historinë e njerëzimit. Brez pas brezi do ta kujtojnë shqiptarët këtë të pangjarë e do ta lënë amanet që, në epitafin e varrit, ku do të dergjen eshtrat e atyre që do të urdhërojnë këtë mynxyrë, të shkruhet : “Bir, duam sa jam gjallë, po vdiqa bëma te koka!”…
Ai qeshi me zë të lartë, por unë e kuptova se nuk ishte e qeshur zemre, por pallmë, që zakonisht e nxjerr kau nga shtrëngimi i kularit në fyt. Edhe ai u shtrëngua shumë për ta realizuar atë, së bashku me një tufë gazrash zhurmëmëdha …
– Oho,…më falë ! – Klithi – Vetë më detyrove… të qesh kaq shumë…
Ndaloi se e kuptoi që unë isha gati t’ia përveshja turinjve.
– Meqë u mërzite, të betohem, për nder të partisë e gjakun e dëshmorëve, do të bëj të pamundurën për t’i transferuar varret e njerëzve tanë në një vend tjetër, në një tokë jo pjellore dhe me pamje më të bukur se këtu…
– A nuk më thua, more i pafe, po me varret e dëshmorëve, heronjve të luftës, për gjakun e të cilëve betohesh vazhdimisht, zotrote, si do t’ia bëni? Edhe eshtrave të tyre do t’ua shkoni plorin?… Turp të keni që zini me gojë kësi gjërash! Këto poshtërsi nuk i bënë pushtuesit, armiqtë e kombit tonë, do t ‘i realizoni ju tani! …Këtë tokë e ka zgjedhur populli për të nderuar eshtrat e të parëve. Nëse një ditë ky popull do të kishte nevojë për bukë, njerëzit do të vdisnin urie dhe varret s’do t’i lëviznin nga vendi… Por lëri këto broçkulla e më thuaj, ku e ke hallin ?
– Unë hallin ?!…E, ç’hall, o derëzi! Është vendim i komitetit qendror për të prishur kishat e xhamitë, bashkë me to edhe varret e njerëzve. Ç’farë ka thënë partia e s’është realizuar deri më sot? Ç’ ka ka thënë Enver Hoxha dhe s’është bërë realitet ?
– Këtë më thuaj, që udhëheqësi ynë legjendar paska vendosur të mbetet në histori, duke prishur kishat e xhamitë, duke përdhosur varret e të parëve? Bukur! Tamam, siç e bëri një oficeruc i palavdishëm, ambicioz i madh, dikur, në lashtësi, ngaqë në luftë nuk shquhej dot për trimëri e të bëhej i famshëm, vendosi të bënte një punë të keqe. E di ç’bëri? Eh,nga ta dinë injorantët e shekullit XX që në Azinë e vogël ekzistonte një nga mrekullitë e botës, tempulli i bukur i Perëndeshës Artemis. Oficeruci i vuri flakën, e dogji atë kryevepër njerëzore. Mori famë ndër shekuj si njeri i zi, për të arritur atë që sé merrte dot me zgjuarsi e trimëri…
– Mirë o mirë, s’më interesojnë historitë e tua….më interesojnë gurët e latuar…Ja, si ky këtu … m’i ruaj të gjithë, more vesh?… Shtëpia ime ka mbetur përgjysmë. Me siguri që me këta gurë përfundon dhe, ashtu siç duhet, madje…
– Gurët janë të popullit…
– Lëri dënglat ! Si shumë je tallur me mua! Seriozisht e kam, mos m’u hiq sikur s’të pëlqejnë paratë… Merri njëherë këto 5 mijë lekët…Të tjerat… më vonë. Dhe zgjidhi një çikë !…Merri pra, të thashë ! Mos më shit moral …seee…e ke zgjatur llapën shumë kundra pushtetit popullor, kundra udhëheqësit tonë të lavdishëm… Për këto nuk më dhimbsesh fare. Mjafton kaq që të shkosh edhe një herë atje ku ishe… tek armiqtë e popullit…
M’i hodhi lekët para këmbëve dhe iku.
U tërbova nga inati, por ç’të bëja. I futa paratë në xhep, qëllimisht që, kur ta takoja, t’ia hidhja në fytyrë. Por… s’më doli para maskarai, deri sa filloi vërtet prishja e kishave dhe xhamive, në shtator të vitit 1967. Më kujtohet si tani që të parët ishin çunat dhe gocat e gjimnazit të Durrësit, iu turren kishave e xhamive me kazma e lopata, pastaj me ta u bashkua dhe klasa punëtore. I shkatërruan dhe i dogjën, duke pasur përkrahje dhe miratimin e shtetit. Kjo, nismë mori dhenë në të gjithë Shqipërinë. Ashtu, ma, si gjithmonë, që ishte populli që s’e donte Perëndinë dhe institucionet e saj…
Fryrë e kapardisu, tha :
– E mo’ çuno… t’u mbush tani rradakja … për kishat e xhamitë ?… Na, merri edhe këto…Matuf!
Më hodhi disa mijëshe te këmbët.
Mbeta i shastisur, ndërsa brenda zieja.
– Dakord ! – I thashë. Pas dy ditësh gurët i ke gati. Por, ama, jo me kaq para. Dua edhe njëherë sa më ke dhënë…Ndryshe…
U bë si hithër në fytyrë. Hungëriti nëpër dhëmbë fjalë të pakuptimta. Ndoshta donte të shante a të kundërshtonte, por s’ia mbajti pa i marrë gurët në shtëpi. Më solli edhe lekët që kërkova…
Si thua, Turi, a s’kisha të drejtë të hakmerresha me atë njeri të pafytyrë?
Ika nga Nikolla, jo vetëm i befasuar, por edhe i tronditur nga njeriu, i cili e kundërshtonte regjimin hapur, por në mënyrën e vet… ndoshta, pa e ditur se e bënte një gjë të tillë…