Para 100 vjetësh, kur Fuqitë e mëdha i thanë Venezillosit të Greqisë të zgjidhte, Ishujt e Mesdheut apo Vorio- Epirin, ai zgjodhi ishujt duke thënë se, Vorio-Epirin e kam në xhep. Aty ishte kisha greke dhe ai kishte besim të madh. Kisha greke, “Kali i Trojës” për shekuj e shekuj me radhë. Nga peshkop Jakovi i 1912-s, që e ndaloi Babain e Pavarësisë, Ismail Qemalin të zbriste në Durrës e deri te ky i sotmi, fortlumturia Anastasi i 2012-s, që po e kthen Ungjillin në një vegël politike. Në mes tyre qëndron Pavarësia jonë 100- vjeçare. Një nëpërkëmbje, një tallje e hapur me kishën shqiptare. Një tallje ortodokse me të krishterët ortodoksë. Ku grekët na qenkan një popull i zgjedhur, i krishterë, ungjillor dhe të tjerët, pra shqiptaret qenkan të padenjë të kenë një Hirësi, të zgjedhur nga kombi i vet. Kundrejt ortodoksisë shqiptare, grekët kanë qenë vandale sistematike. Dhe ja kanë dalë në krye. Kanë qenë të zotë për të arritur ato çfarë kanë dashur. Në vitet 1850/1851 shumë dokumente të Manastirit të Shën Naumit u shkatërruan me urdhër të patriarkut grek. Vetë me gojën e tyre e pranojnë djegien e arkivave, të cilat hidhnin dritë mbi mënyrën e funksionimit të kishës shqiptare. Në sheshin e Manastirit të Shën Naumit, pas shumë e shumë urdhrave iu vu flaka të gjitha dorëshkrimeve, në të cilat tregohej elementi autonom i ortodoksisë shqiptare, i shkëputur nga ai i Greqisë. Kjo ishte njëra anë. Ana tjetër që i dha goditje autoqefalisë në kishën ortodokse ishte prania e turqve në trevat shqiptare, të cilët e sfumuan akoma më shumë elementin shqiptar. Parimi fetar u vendos mbi kombësinë. Që do të thoshte. Të gjithë ata që kishin një fe, për turqit ishin të një kombësie. Me fjalë të tjera, të gjithë myslimanët ishin një komb dhe të gjithë të krishterët një komb armik me ta. Nacionalistët grekë e kapën menjëherë këtë parim të administratës turke, me qëllim rrëzimin e mëtejshëm të autoqefalisë ortodokse, duke dalë me devizën. Të gjithë ortodokset janë grekë. Pra ashtu siç thoshin turqit. Ja pse shkatërrimi i Mitropolisë së Ohrit dhe djegia e arkivave nga Kisha greke ishte një gjëmë e madhe kombëtare, historike për shqiptaret. Pse? Sepse u hoqën barrierat historike/fetare furisë helene për të greqizuar kishën shqiptare. Pra kemi një Shqipëri të zhveshur nga tradita e një kishe autoqefale, për aq sa ishte e mundur në atë kohë. Mbi të gjitha humbën dorëshkrimet e kësaj tradite. Ishin këto arsyet që e detyruan Fan Nolin më 1919-n të shpallë kishën ortodokse shqiptare të Amerikës si kishë autoqefale. Kjo ishte vetëm fillimi. Mbetej akoma që kjo kishë të futej brenda territorit shqiptar, përveç të tjerash edhe për të shërbyer si pengese synimeve politike të Greqisë, e cila përdorte gjithmonë kishën shqiptare. U mbajt Kongresi kishtar i Beratit më 1922-n që i dha formulën se si duhej të ishte kleri ortodoks shqiptar. E para, kreu i kishës duhet të jetë nënshtetas shqiptar. E dyta të dijë gjuhën shqipe. E treta të gëzojë të drejta civile dhe politike. E katërta të jetë i racës shqiptare prei 3 brezash në Shqipëri. I tillë ishte dhe prandaj u bë fortlumuria e tij Visarion Xhuvani. Ai arriti ta vijoji traditën autonome nga 1919/1936. Ai mundi ta shqiptarizojë kishën tonë kombëtare, për ta shpallur përfundimisht autoqefalinë shqiptare. Prandaj s’është e vërtetë kur thuhet se, gjoja ne s’paskemi fare traditë përsa i përket autoqefalisë. Përkundrazi duhet thënë me plot gojën, se ajo që bëri V. Xhuvani dhe bashkëpatriotët e tij , sot është bllokuar pas 90 vjetësh. Ne kemi sot një Hirësi në krye të kishës tonë që nuk i plotëson pikat e formulës për hierarkinë kishtare. Të paktën këtë e kupton fare mire zoti Janullatos. Kisha nuk është një vend vetëm për t’ju lutur zotit, por është një vend, ku ungjilli me gjuhën e vet tregon se si duhet të punojmë për kombin. Mirëpo këtë gjë s’ka se si ta kapërdijë Fortlumturia e tij. E gjitha kjo është një aventurë afatgjatë që nuk i shkon për shtat 100- vjetorit të shpalljes së Pavarësisë së një vendi. Një shtet i pavarur me një kishe ortodokse të drejtuar nga greke. Ky është një fakt. Një fakt, madje, kokëfortë. Një fakt që sot përbën problem. Autonomia e një kishe nuk është thjesht çështje vetëm e besimtarëve të saj. Autonomia i takon, i intereson të gjithë kombit. Dhe këtu nuk pi ujë asnjë argument që ta kundërshtojë. As ajo e ministrit tonë të Jashtëm, kur thotë se kisha është e ndarë nga shteti. Budallallëqe dhe idiotizma. Sado ta justifikosh me të ashtuquajtura globalizma, integralizma e izma e izma të tjerë. Kaloi një kohë e gjatë. Tepër e gjatë. Dhe kur kalon masa e të zgjaturit në kohë, çdo gjë shkon në të kundërtën e saj. Çdo qëndrim i mëtejshëm në krye të kishës është në dëm dhe të vet kishës ortodokse në përgjithësi dhe të vet z. Janullatos në veçanti. Këtu nuk kemi të bëjmë me emrin e nderuar të z. Janullatos. Ortodoksia shqiptare dhe qeveria jonë e kanë vlerësuar së tepërmi personalitetin e Anastas Janullatosit. Mbi gërmadhat e kishës ortodokse u ngritën gati 400 famulli. U krijua Akademia teologjike. U bënë me shkollë 150 klerike. U ndërtuan 145 kisha të reja. U themelua qendra mjekësore me 24 specialitete në Tiranë si dhe 4 qendra të tjera jashtë kryeqytetit. Kisha ortodokse organizoi edhe një program humanitar për gati 40 mijë refugjatë gjatë luftës në Kosovë. Z. Janullatos pati një rol të padiskutueshëm në ngritjen e kishës ortodokse. Një personalitet i nderuar me medalje për kontributin e dhënë edhe për librat shkencorë dhe artikujt studimorë. Gjithsesi, jemi në Ballkan. Sensibilitetet fetare sot janë modë në mënyrën e jetesës. Feja është pjesë përbërëse e qytetërimeve. Dhe sot kush ka sy e shikon se kemi të bëjmë me përleshje qytetërimesh. Në këtë kontekst autoqefalia e ortodoksisë shqiptare është më e mprehtë se kurrë. Kjo merr theks më tepër se kudo në territoret, ku banojnë shqiptarë, si një territor multikolor në çështjet fetare . Një komb si ky i yni në këtë 100 vjetor i shpërndarë në 5 shtete, çështja fetare është tepër e ndjeshme… E pra, për këto më sipër e të tjera si këto, z. Janullatos, prania e tij e mëtejshme e ka kaluar masën. Madje, edhe ai vet e ka kuptuar këtë gjë. Çështja është shumë e thjeshtë. Z. Janullatos është një grek etnik, me kombësi greke. I ardhur nga Greqia, marrëdhëniet me të cilën edhe sot e kësaj dite janë të ndera. Lëre se ç’thotë politika ditore, zyrtare e Athinës dhe e Tiranës. Z. Janullatos erdhi në krye të kishës shqiptare duke shkelur dispozitat e shenjta të vet Patriarkatit. Erdhi në krye një prelat i kishës që nuk ishte shqiptar, as për nga kombësia, as për nga shtetësia. Jo pak, por disa herë Anastas Janullatos s’ka qenë neutral, si shërbëtor i zotit, si kreu i KOASH në disa ngjarje, të cilat morën edhe ngjyrime politike. Rasti i vrasjes së një të riu në Himarë, ku Hirësia e tij u shpreh me tone etnike ndaj ngjarjes. Skandali tjetër , ai i zhvarrimit të eshtrave të fshatarëve nga Përmeti për t’u varrosur si ushtarë grekë la shije jo të këndshme dhe në vet komunitetin ortodoks shqiptar, i cili po përgatitet të festojë 100 -vjetorin e shpalljes së Pavarësisë. Vetëm ky fakt i fundit, në këtë 100-vjetor , në meshën që do të mbahet, shqiptarët ndihen të fyer. Të krishterë e mysliman, do festojnë Pavarësinë nga turqit dhe ku i pari i kishës ortodokse është grek dhe jo shqiptar. Nuk shkon fare. Pavarësia dhe autoqefalia me në krye një të huaj përjashtojnë njëra- tjetrën. Pavarësia është eveniment kombëtar. Gjuha është e para. Feja është e dyta në thelbësoren e një kombi. Ngjarja më e rëndësishme pas shpalljes së pavarësisë ishte autoqefalia e Kishës Ortodokse . Si ka mundësi në këta 22 vjet të mos përgatitej një shqiptar me rrënjë e me degë dhe të ishte në krye të autoqefalisë shqiptare. Sinodi i kishës ortodokse është grek. Pse? Sepse vetëm 1 prej tyre është shqiptar. Të tjerët janë grekë. Pra, një shtet i pavarur me kishë ortodokse të varur . Ky është absurdi shqiptar i radhës. Të vjen keq kur shikon At’ Nikolla Markun e Elbasanit, i vetëm, i braktisur, si një zë në shkretëtirë, me tone tragji-komike i kërkon shtetit të tij 100- vjeçar, që kisha të jetë shqiptare. Hirësia të jetë nga kombi i vet, si në të gjithë popujt ortodokse të rajonit. Asgjë më shumë. Se Zoti në qiell nuk ekziston vetëm për hir të një grushti grekësh në tokë. Tallje ortodokse me të krishterët ortodoksë shqiptarë, nga z. Janullatos në këtë 100- vjetor të shpalljes së Pavarësisë.
