(“Cute Kashari” i Elmaz Qerretit)
Elmaz Qerreti është para së gjithash një poet. Megjithatë, ky poet e ka gjetur zërin e vet në prozë. Në romanin e tij të dytë “Cute Kashari” autori shprehet me një stil të rrjedhshëm, komunikues. Ai ka gjetur atë që është aq vështirë të arrihet: thjeshtësinë. Cute Kashari që i ka dhënë emrin romanit nuk është tamam protagonisti i tij. Është vetëm pjesëtar i një grupi personazhesh që madje janë më të skalitur si karaktere, “Profesori”, “Asistenti”, arixheshka Nasibe, më pak e shoqja e Cutes, Miranda edhe i biri Keti. Në roman përdoret gjerësisht retrospektiva meqenëse një nga personazhet kryesore, Cuteja, kur nis vepra, ka “vdekur” mendërisht dhe shpirtërisht. Për ta njohur atë duhet të shpaloset e kaluara e tij në të cilën ai ka qenë njeri i thjeshtë, punëtor, madje me disa virtyte, po edhe me të metat e tij. Ky personazh mishëron idenë e “vrasjes” shpirtërore të njeriut nga një realitet i egër, nga emigracioni që e bën të humbasë identitetin shpirtëror. Simbolikisht ky personazh e humbet arsyen nga një goditje në kokë dhe kështu shndërrohet nga njeri në një qenie vegjetuese, që ka humbur “shpirtin” që në disa momente egërsohet si bishë. Ai tani jeton në një botë të vetën, ireale, i ndarë nga të gjithë. “Profesori” është intelektuali me forca krijuese dhe guxim që persekutohet nga diktatura, po nuk e gjen dot më vendin e vet në “demokraci”. Arixheshka Nasibe mishëron njeriun e thjeshtë të popullit, pa shkollë, po me një mençuri të natyrshme dhe zemër të madhe që sakrifikohet për të tjerët. Përveç retrospektivës, në strukturën e romanit kanë zënë vend disa “intermexo” me frymë korale që thyejnë linjën e rrëfimit, në formë komenti, informatash, batutash. Një nga këto digresione ku shprehet humori i këndshëm tipik për Elmaz Qerretin është Ky: Thonë se Profesorin, po ta vije kuzhinier në ndonjë lokal, ngaqë kridhej në botën e tij, me siguri ditë për ditë do t’i digjte tenxheret dhe kazanët duke i harruar mbi sobë dhe ai lokal do të falimentonte që muajin e parë. Natyrisht, nuk mund të gatuante njëkohësisht dy gjellë: dhe për trupin dhe për shpirtin. Shkrimtari në mënyrë kuptimplote i kundërvë në romanin e vet dy çmenduri: çmendurinë krijuese, atë të Profesorit dhe çmendurinë degjeneruese, atë të Cutes.
Në këtë vepër ndeshim një kthim te realizmi, te vizatimi i personazheve me thelbin e vet social, psikologjik në një mjedis konkret historik që alternohet me surealizmin, pikturimin e një bote magjike që përbëhet nga një anë prej përçartjeve të Cutes, nga ana tjetër nga disa motive popullore dhe mitologjike si tri “fatthënat” te djepi i Cutes fëmijë ose motivi i Hadit. Realiteti shqiptar është ai kaotik i 97-ës, i asaj lufte të pakuptueshme kundër të gjithëve dhe asnjërit që alternohet me një realitet tjetër të huaj, tablotë nga emigracioni. Disa episode spikasin për forcën shprehëse. I tillë është episodi i ndeshjes së Profesorit me të rinjtë që duan të shkatërrojnë librat, episod ku shprehet konflikti i antivlerave me vlerat dhe fryma e shkatërrimit ndeshet me frymën krijuese. Një tjetër episod domethënës, i vizatuar me nota liriko-humoristike është episodi i të bërit dashuri të Cutes dhe Mirandës në varreza, në kohën e aksioneve të rinisë, episod ku ndeshen në kontrast të mprehtë jeta dhe vdekja dhe shprehet ideja se dashuria si forcë jetike thyen tabutë dhe mund vdekjen. Në këtë vepër ndërthuren grotesku dhe realja, patosi humoristik dhe satirik me patosin tragjik. Personazhet kanë gjuhën e vet individualizuese që autori e jep me realizëm, madje edhe në caqet e zhargonit, siç ndodh me gjuhën e arixheshkës, një gjuhë që shpreh filologjinë e secilit për jetën, një imtësi kjo realiste që sjell freskinë e jetës. Në përgjithësi autori ka ditur të harmonizojë mesazhin me formën duke gjetur fjalën e saktë, figurën e saktë, ritmin e saktë të rrëfimit që e tërheq lexuesin, pa e lodhur. Megjithatë, në ndonjë rast, autorit i ka shpëtuar ndonjë notë që stonon si digresioni i fundit në formë monologu i Cutes, disi libresk dhe që nuk i përshtatet edhe aq mendësisë së personazhit. Më kuptimplote do të kishte qenë të mbyllej vepra me imazhin e korbit, imazh grotesk dhe tragjik; i marrë nga folklori dhe saktësisht me këtë frazë domethënëse “Vetëm ca korba të zeza (më saktë : të zinj – K.K.) qëndronin mbi kokën e tij duke bërë adetet e fundit, në mungesë të njerëzve, prej të cilëve iku me kënaqësinë për të vdekur”. “Cute Kashari” mund të përkufizohej në thelb si “roman i zi”, një nënlloj që po zhvillohet në letërsinë bashkëkohore shqiptare, siç ka vënë re me mprehtësi një studiuese e sotme franceze dhe t’u qëndronte pranë romaneve të Fatos Kongolit apo Virion Graçit që pasqyrojnë tragjedinë aktuale të njeriut shqiptar. Poeti dhe shkrimtari Elmaz Qerreti, me dy romanet «Kollokotroni» dhe «Cute Kashari», pasuron gjininë e romanit bashkëkohor shqiptar duke u radhitur kështu me dinjitet përkrah prozatorëve të shquar lushnjarë Vath Koreshi e Halil Jaçellari. Shkrimtari, kur shkruan, nuk do t’ia dijë nëse e shkruan veprën duke qenë në metropol apo në provincë. Ai krijon njëherësh veprën dhe nëpërmjet veprës, krijon edhe kryeqytetin e tij, siç thuhet edhe në një poezi të poetit F.Haliti, ku kritikohet ndonjë krijues që mbahet për «metropolitan» dhe ka fobi për krijuesit «provincialë»:
«Kujdes!
Mos krijon ti
Ndonjë copë provincë në kryeqytet!
Edhe këtu në mes ugareve
Unë e kam krijuar kryeqytetin tim me dinjitet…»
Mendoj se Elmaz Qerreti, e ka krijuar një copë kryeqytet, me romanin e tij të ri «Cute Kashari»
