Materialisti Spinoza (1662-1677), kishte një model nga i cili u frymëzua dhe nxori mësime me vlerë. E kam fjalën për bashkëkohësin e tij më të moshuar Uriel Dakosta (lindur 1580, ose 1585). Në vitin 1623, Dakosta shkroi librin Traktat mbi vdekjen e shpirtit, në të cilin ai u ngrit hapur kundër doktrinës së fesë mbi shpirtin e pavdekshëm. Ende pa dalë libri në publik, “Bashkësia hebraike e Amsterdamit” kërkoi shkishërimin e autorit, likuidimin e librit dhe arrestimin e Dakostës. Nga tre kapitujt e shpëtuar të librit të tij, kuptohet se themelore për Dakostën ishte argumentimi i vdekshmërisë së shpirtit që s’ka natyrën e substancës. E rëndësishme është të theksohet se Baruh Spinoza kritikën e tij ndaj Biblës e nisi atje ku e la Dakosta, veçse pa u mjaftuar me pjesën “shkatërruese” të kritikës. Ai synonte drejt njohjes shkencore. I mbështetur në trashëgiminë filozofike të paraardhësve, B. Spinoza krijoi një sistem të vetin filozofik.
Në qendër të sistemit duket sikur qëndron “kompromisi Spinoza”, thelbi i të cilit është: Nëse doni të përdorni konceptin Zot, përdoreni të njehsuar me konceptin e substancës. Kompromisi i propozuar prej tij ishte risi, formë taktike për të mos i trembur njerëzit me ateizmin e vet militant (ta duam dhe t’i shërbejmë Zotit!). Në këtë mënyrë, dukej sikur pranohej ajo që vinte nga librat e shenjtë: “zoti vepron te ne dhe ne zotërojmë një pjesë të substancës së tij”! Atëherë s’ka rrugë tjetër veç adhurimit të Zotit, falë të cilit kemi ardhur në jetë, ndjejmë dhe mendojmë pa e ditur se si dhe pse. Veçse, në këtë rast kemi përsëri një “rreth të ngushtë”. Njeriut, si i tillë, nuk i duhet të dijë se ç’ është, sepse ndërkaq i bie dhe kërkesa për të ditur ç’ është krijuesi i tij, pra i mbetet që vetëm të besojë verbërisht atë që i thuhet! Padia thellohet! Krijimi i botës dhe i njeriut mbeten kështu objekt i besimit dhe jo i filozofisë dhe i shkencës. Pasojë tragjike e misticizmit dhe i injorancës. Një rreth i tillë vicioz mund dhe duhet të kapërcehet para së gjithash në rrafshin gnoseologjik.
Në këtë rrugë, si plot mendimtarë para tij, eci me origjinalitetin e vet edhe Spinoza. Vepra . kryesore e tij Etika, të cilës i kushtoi më se 20 vjet
të jetës së vet, është dëshmia më e mirë. Ajo në të vërtetë e bëri atë të pavdekshëm edhe pse arriti të botohej nga miqtë e tij pas vdekjes së autorit, më 21 shkurt 1677. Deviza e tij ishte: Unë veprat e mia ua dedikoj vetëm të vërtetës! Gjithsesi, vetë titulli Etika i zgjedhur për kryeveprën e tij, flet shumë për natyrën e filozofisë së Spinozës. Edhe pse në të bën fjalë për substancën, për natyrën, për njeriun dhe botën e tij, në thelb, përparësi për Spinozën marrin përpjekjet për të përsosur fuqitë e arsyes, për ta bërë njeriun më të mirë. Nuk përjashtohet në këtë rast ndikimi dhe frymëzimi nga Etika nikomakiane e Aristotelit, por themelore është që njerëzit e kohës së tij, të rend it të ri shoqëror, kishin filluar t’i faleshin Etikës.
Gjithsesi, vënia në qendër të filozofisë së tij e substancës gjithë përfshirëse, mendoj se ishte një gjetje e goditur. Kjo u jepte përgjigje pyetjeve që i lindnin gjithkujt mbi Zotin, njeriun dhe lumturinë e tij, mbi atë se ç’ është gjithçka rreth e qark. Pikëpamjet ishin nga më të ndryshmet. Madje edhe në radhët e etërve të kishës kishte larmi pikëpamjesh mbi shpirtin dhe substancën. Për disa prej tyre, shpirti ishte një “trup i imët”, “një lloj monade më e lëmuar, më e përsosur”, kurse të tjerë mbronin idenë e “palëndësisë së përsosur” të shpirtit. Gjithsesi, ishin shumë më prapa nga mendimtarët e lashtë, bie fjala nga idetë e vargjeve të praruara të Pitagorës, që vlerësohen si kod i shkëlqyer i virtyteve njerëzore. Spinoza synonte atë që është themeli përbashkues, thelbi/e përbashkëta tek të gjitha gjërat materiale dhe shpirtërore, për të kapërcyer dualizmin e Dekartit. Atribute të tilla, sipas Spinozës, mund të ketë vetëm substanca, në ekzistencën e së cilës s’duhet dyshuar.
Sipas tij, kjo i hap rrugën kuptimit dhe shpjegimit te botës duke u nisur nga vetë ajo.
Veçse //kompromisi// i propozuar nga Spinoza, u kuptua që ishte formë e një ateizmi pa kompromis. Kapitulli Mbi Zotin, me të cilin fillon vepra e tij kryesore (Etika), është në thelb doktrina e tij Mbi qenien. Tc dy këto koncepte i përfshin në një të tretë, në atë të pafundësisë absolute. Megjithatë, nuk kemi të bëjmë as me hile dhe as me mungesë konsekuence. Spinoza edhe në pyetjen se cili është drejtimi i mendimit të tij, jep në mënyrën më të thjeshtë, por në të njëjtën linjë një vështrim të ri interesant. Le ta fillojmë, thoshte ai, nga pikënisja ime, çfarë jam unë? Çfarë është bërthama ime qendrore, thelbi im? Çfarë më bën mua ai që jam? Çfarë ndikon në faktin që jam ky që jam tani dhe jo diçka tjetër? Kur mendoj për qenien, përgjigjej ai, një ide themelore më duket afërmendsh e vërtetë. Si çdo gjë tjetër e gjallë, unë jetoj për vijimësinë e vetë qenies sime. Dhe ky conatus, kjo dëshirë për vijimësinë e ekzistencës i bën të fuqishme tërë synimet dhe përpjekjet e individit. Me gjuhën e sotme, Spinoza mbronte lirinë e pavarësinë e mendimit, nevojën e çlirimit të mendjes nga ndikimi apo imponimi i të tjerëve, duke synuar që të ketë ndjenjat, mendimet dhe përfundimet e veta. Në këtë vështrim, me të drejtë është vlerësuar nga pasardhësit “qetësia pajtuese e filozofit”, ekuilibri i pasionit me qetësinë dhe arsyen. Në këtë rrafsh, Spinoza dënonte hipokrizinë, ngushëllimet e rreme që kanë si ushqim idetë e rreme dhe e bëjnë të brishtë njeriun. Kurse në pyetjen lidhurme raportet e individit me të tjerët, “me skajin e kundërt”, me bashkësinë, logjika e Spinozës do të zgjidhte kësaj here një variant të kompromisit social. Nuk e përfytyroj njeriun, do të thoshte ai, si qenie vetmitare; dhe propozon një zgjidhje dialektike që dallon nga ajo e paraardhësve, sidomos e përfaqësuesve të vizionit “Njeriu makinë”. Për më tepër që Spinoza arrinte derri aty sa të deklaronte prerë: Dua të jem i lirë. Nëse nuk gjendet një bashkësi e tillë, ndoshta duhet të jetoj pa të! Në këtë rrafsh edhe forcën e besimit, të cilën e respektonte, nuk e shihte si diçka të lidhur me vërtetësinë, por me idenë tolerante të Epikurit mbi realitetin e Zotave, ku çdo Zot ka besimtarët e tij krenarë dhe besnikë. Ndërkaq, sipas Spinozës, njeriu në çdo rrugë që ta kërkojë të vërtetën mbërrin doemos te Natyra, shkaku iminent i gjithçkaje, gjë që përjashton të mbinatyrshmen … Zoti dhe Natyra, thoshte ai, kanë të njëjtat veti. Zoti është natyra dhe. Natyra është Zoti, që ekziston vetëm në sens filozofik! Ky ishte Spinoza, i cili u ngrit mbi përvojën e hidhur të bashkësisë hebraike të Amsterdamit që e dëboi në moshën 24 vjeçare me një vendim të pakthyeshëm, që urdhëronte çdo hebre të Amsterdamit, përfshi dhe pjesëtarët e familjes së Spinozës që ta mohonin për jetë filozofin “rebel”. Edhe pse Amsterdami në shekullin e XVII-të mbahej si qyteti më tolerant në Europë, vendimi për Spinozën nuk njihte as një tolerancë, por urdhëronte prerë: 1. Hebrenjtë e Amsterdamit të mos shkëmbenin asnjë fjalë me Baruh Spinozën; 2. Çdo hebre duhej të mos i afrohej më tepër se 15 metra filozofit të dëbuar; 3. Askush prej tyre nuk duhej të bënte tregti, apo të bashkëpunonte me të; 4. Askush të mos lexonte librat e tij të shpallura të gjitha të ndaluara! E megjithatë, Spinoza mbijetoi, filozofi novator nuk e ndali rrugën e nisur… dhe eci drejt pavdekësisë…!
