Debati për rishikimin e Historisë së Shqipërisë. Reagojnë për “Telegraf”: Bilal Kola, kreu i Institutit të ish Përndjekurve Politikë; Rustem Peçi, Kryetar i Veteranëve të Luftës; si dhe veteranët Sul Domi dhe Dalan Buxheli
Kola: Milo, me rishikimin e figurës së diktatorit kriminel Hoxha, do të peshkojë votat e nostalgjikëve enveristë
Debati i fundit midis historianit Paskal Milo dhe opinionistit Fatos Lubonja, përsa i përket rishikimit të Historisë së Shqipërisë, është ndezur akoma më shumë me reagimin nëpërmjet një interviste për “Telegraf” të kreut të Institutit të ish të Përndjekurve Politikë, z. Bilal Kola. Së pari, për të, vënia në krye të Komisionit për rishikimin e Historisë së Shqipërisë, të Paskal Milos, është një gabim trashanik. Sipas Kolës, nuk mundet që një politikan aktiv, edhe pse me profesion historian, të rishkruajë objektivisht historinë politike të shekullit 20 të Shqipërisë. Kreu i ish të përndjekurve mendon se rivlerësimi i figurës së Enver Hoxhës nga një politikan, do të thotë peshkim i votave të nostalgjikëve të Enverit. Ndërsa, për figurën e Enver Hoxhës, Kola nuk ka tjetër vlerësim, përpos udhëheqësit kriminel. Ndërsa Lufta Nacionalçlirimtare për çlirimin e vendit, për kreun e të përndjekurve, nuk mund të mohohet, porse duhet vlerësuar si duhet roli i të gjithë kontribuuesve në bërjen e kësaj lufte. Ndërsa, sipas fakteve të sjella nga misionarët anglezë, që e kanë jetuar luftën në vendin tonë, Kola thotë se Lufta Nacionalçlirimtare në fund të saj devijoi në luftë me nuanca civile.
Nga ana tjetër janë dhe veteranët, të cilët e cilësojnë Luftën Nacionalçlirimtare, si një luftë heroike, ndërsa Enver Hoxhën si komandant legjendar të saj. Gjithashtu veteranët nuk pranojnë se Lufta Nacionalçlirimtare të ketë pasur nuanca të luftës civile.
Është ngritur një Komision për rishikimin e Historisë së Shqipërisë, kryetari i së cilës është historiani Paskal Milo. Milo, së fundmi, është shprehur se do të rishikohen disa periudha: sidomos ajo e Zogut, e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, e Komunizmit si dhe e viteve postkomuniste, si dhe një rishikim të vlerësimit të figurave për këtë periudhë kohore. Ajo çka ka ngjallur më shumë debat është rivlerësimi i figurës së Enver Hoxhës, ku dikush e kujton me nostalgji, dikush e shmang, dikush e vlerëson si kriminel. Ju, si e gjykoni figurën e Enver Hoxhës dhe, për më tepër, a duhet ta vlerësojë historiani Milo figurën e tij?
Në fakt, unë do ta filloja me një kundërshti, përsa i takon etiketimit që ju i bëni Paskal Milos. Unë gjykoj se vendosja e politikanit Paskal Milo në krye të këtij Komisioni është një gabim trashanik. Gjykoj, që nga këndvështrimi profesional dhe nga gjykimi i ekspertizës së tij si historian unë nuk kam as më të voglin tagër profesional apo prej eksperti për ta gjykuar atë. Paskal Milo mund të jetë një historian mëse i spikatur, por kjo për mua është absolutisht e pavlerë, kur vjen çështja e vlerësimit të tij si historian. Një historian që do rishkruajë historinë, nuk mund të jetë historian, i cili në mënyrë aktive angazhohet me politikë. Është një shprehje që thotë se në lashtësi historinë e kanë bërë fitimtarët e luftërave, ndërsa në kohët moderne historinë e bëjnë njerëzit që nuk kanë as urrejtje, as dhimbje dhe as dashuri për atë që shkruajnë. Vetëm njerëzit që janë të zhveshur nga emocionet flasin me objektivitet mbi faktet historike. Ky është dallimi midis historisë së shkruar në kohët e luftërave dhe historitë e shkruara në kohët e paqes. Ne aktualisht jemi në kohë paqe. Kështu që, në mënyrën më kategorike nuk duhet të vendosej, me logjikën e paqes, në krye të një Komisioni për rishkrimin e Historisë së Shqipërisë Paskal Milo, i cili me profesion është historian, por nga ajo që bën në mënyrë aktive është politikan. Ky për mua, e theksoj dhe një herë, është një gabim trashanik. Paskal Milos si politikan aktiv, sado ekspertizë të ketë ai si historian, i mungon thelbësisht kredibiliteti në gjithçka që ai do shkruajë për historinë. Këtu nuk flas për historinë e Pirros së Epirit, nuk flas për historinë e kohës së Skënderbeut, po flas për historinë politike të shekullit 20. Paskal Milos i mungon çdo lloj objektiviteti, pasi gjithkush e ka parë në prononcimet e tij politike, përsa i përket vlerësimit për Ahmet Zogun, apo më keq akoma për Enver Hoxhën. Pra, kemi të bëjmë me një person, që si historian mund të ketë të gjithë aftësitë e duhura, kurse për nga objektiviteti, është i zhveshur nga çdo fije objektiviteti. Ai si politikan aktiv vetëm objektiv nuk ka për të qenë kur të fillojë të shkruajë Historinë politike të Shqipërisë së shekullit 20.
Përsa i takon pjesës tjetër të pyetjes, lidhur me rishikimin e figurës së Enver Hoxhës, unë nuk e kuptoj se çdo me thënë “rishikim i figurës së Enver Hoxhës”. Ne jemi në situatën, kur ende janë gjallë persona që kanë dalë nga ferri komunist, i krijuar nga regjimi makabër diktatorial i Enver Hoxhës. Si mund të gjykohet apo rigjykohet figura e Enver Hoxhës? Figura e Enver Hoxhës, në radhë të parë, duhet dënuar. Enver Hoxha, po, ka qenë udhëheqës, por në kohën që ka qenë udhëheqës ka bërë krime. Kështu që, Enver Hoxha për mua dhe, mendoj, për të gjithë shtresën që unë përfaqësoj, është një kriminel udhëheqës, apo një udhëheqës kriminel. Enver Hoxha, përgjatë udhëheqjes së tij, ka vrarë shqiptarë të pafajshëm. Enver Hoxha, përgjatë udhëheqjes së tij, ka syrgjynosur, jo vetëm shqiptarë madhorë të pafajshëm, por edhe minorenë, duke i futur në kampe internimi në tela me gjemba, këtu përmend dhe familjarët e mi. Enver Hoxha ndaloi besimin, duke bërë terror në Klerin Shqiptar dhe ringjalli besimin tek ai dhe te partia. Enver Hoxha, vërtetë mund të ketë bërë shkolla në vende të largëta të Shqipërisë, por Enver Hoxha zhduku elitën intelektuale shqiptare. Po, Enver Hoxha me të vërtetë mund të ketë bërë dhe hidrocentrale, duke sjellë drita në çdo fshat të Shqipërisë, por duhet gjykuar mënyra sesi Enver Hoxha i bëri hidrocentralet, duke kthyer gjithë popullin në skllav, kryesisht të burgosurit politik dhe të gjithë ata që nuk ishin të burgosur, por ishin brenda telit me gjemba të 28 mijë kilometrave katrorë. Enver Hoxha solli skllavërinë që në botën moderne kishte 200 vjet që nuk ekzistonte më. Pra, Enver Hoxha sigurisht që i ka bërë këto gjëra, por të gjykohet mënyra sesi ai i ka bërë. Enver Hoxha ka udhëhequr, por gjatë udhëheqjes së tij ka kryer krime makabre ndaj njerëzve të pafajshëm.
Por, ju ende nuk e dini sesi Paskal Milo do e trajtojë figurën e Enver Hoxhës, mos po e paragjykoni atë?
Nëse gjithçka përmenda më sipër do të trajtohet nga Paskal Milo në historinë që ka marrë përsipër të shkruajë, duke qenë politikan, shkëlqyer, unë jam i pari që do vlerësoj pastaj historianin Paskal Milo. Unë gjykoj që Paskal Milo, duke qenë politikan dhe duke patur një farë terreni të lirë po peshkon vota që Partia Socialiste nuk synon ti marrë, se nuk përbën pjesë në politikat e saj ky kontingjent njerëzish (pishinë votash), pasi Partia Socialiste, për të qenë të sinqertë, ka një pozicionim drejt vlerave të social-demokracisë europiane. Pra, thënë troç dhe qartë, Paskal Milo, në konflikt interesi, (duke qenë politikan aktiv), duke rishkruar për figurën e diktatorit mund të synojë të peshkojë atë grup votuesish ekstremist nostalgjik të Enver Hoxhës, që, natyrisht, nuk votojnë për Partinë Socialiste. Pikërisht, ky element e bën të lehtë paragjykimin e punës që i është ngarkuar Milos, për të mos thënë që ai qartazi në çdo lloj prononcimi nuk ka hezituar fare të bëj një njësim kategorik midis figurës së Ahmet Zogut dhe Enver Hoxhës. Njerëzit janë subjektiv, kur vjen puna te gjykimet e udhëheqësve. Por, në mënyrën më kategorike nga një këndvështrim objektiv i asaj që kanë bërë, nuk mund të thuhet që Ahmet Zogu ka kryer krime dhe ka qenë kriminel. Ahmet Zogu ka qenë një udhëheqës shqiptar, fillimisht kryeministër, më pas president e më pas mbret, i cili në Shqipërinë e asaj kohe, sigurisht, mund të vlerësohet edhe si një figurë që jo domosdoshmërisht është figura më e spikatur e Shqipërisë. Porse nuk mund të njehsohet figura e Ahmet Zogut me një figurë kriminele si ajo e Enver Hoxhës. Dhe Paskal Milo nuk ka hezituar ta bëjë një njësim të tillë. Që këtu duket qartazi politikëbërja e Paskal Milos, duke keqpërdorur penën e historianit.
Do të kemi dhe një rivlerësim të Luftës Nacionalçlirimtare. Jemi në prag të 70-vjetorit të çlirimit të vendit. Gjithmonë ka pasur diskutime, nëse është 28-a apo 29-a data e çlirimit të vendit. Ish të përndjekurit datën e çlirimit, më së shumti, e kanë quajtur datë pushtimi. Në vlerësimin tuaj çfarë përfaqëson 29 nëntori?
Përsa i përket datës, unë nuk mund të komentoj, sepse nuk jam historian. Këto janë qëmtime që duhet t’i bëjnë historianët dhe duhet t’i vlerësojnë ata. Por, sa i përket çështjes nëse është çliruar vendi në nëntor të ‘44-ës apo jo, unë them që do të ishte e pamatur që të thuhej që Shqipëria nuk është çliruar. Sigurisht, që Shqipëria ka qenë objekt i pushtimit nazi-fashist, i pushtimit nga Italia fashiste dhe më pas nga Gjermania naziste dhe, sigurisht, që Shqipëria është çliruar. Por, pas çlirimit nga okupatori nazi-fashist çfarë ndodhi? Kjo pastaj është një pyetje më vete. Unë në mënyrë kategorike nuk i përkas atij grupi individësh që refuzojnë të pranojnë faktin që Shqipëria është çliruar. Përsa kohë vendi ynë ka qenë i pushtuar nga fashistët dhe më pas nazistët dhe këta janë shporrur nga Shqipëria, sigurisht që Shqipëria është çliruar.
Ndoshta nuk më kuptuat, pasi kategoria e ish të përndjekurve 29 Nëntorin e quajnë jo çlirim, por pushtim nga komunistët…
Për këtë jam dhe unë 100% dakord. Shqipëria, menjëherë pas çlirimit nga nazifashistët, u pushtua nga një klikë komuniste kriminele, e udhëhequr nga Enver Hoxha. Në mënyrën më kategorike nuk mund të njehsoj partizanët patriotë, të cilët kanë luftuar për çlirimin e Shqipërisë me klikën komuniste gjakatare, të udhëhequr nga krimineli Enver Hoxha. Kështu që, duhet bërë një dallim. Midis atyre që kanë luftuar për çlirimin e Shqipërisë ka pasur komunistë të ndershëm idealistë, ka patur zogistë, legalistë, midis të cilëve ka qenë dhe im gjysh, ka patur dhe ballistë, ka patuar dhe shqiptarë pa afinitet politik. Pra, ka patur një varietet patriotësh që kanë luftuar për çlirimin e Shqipërisë, midis të cilëve kanë qenë të gjitha rrymat politike, por edhe njerëz pa afinitet politik. Natyrisht, që këto janë për t’u vlerësuar. Unë kur flas për këtë pjesë të historisë, kam parasysh ato që vetë kam qëmtuar me shumë interes, prej amatori, natyrisht dhe ato që kam dëgjuar nga misionarët britanikë që kanë luftuar në Shqipëri, disa prej të cilëve kanë qenë në shtëpinë e tim gjyshi. Kur unë kam pasur fatin dhe mundësinë të bisedoj me këta misionarë, kryesisht me Lordin Julian Emery dhe kolonelin David Smiley, kam mësuar shumë nga eksperienca e tyre gjatë kohës së Luftës në Shqipëri. Ata ishin të mendimit se në Shqipëri, sigurisht, që është bërë një luftë frontale, qoftë nga partizanët, apo forcat nacionaliste kundër okupatorit, me ndihmë ushqimesh, veshmbathjesh apo armatimesh nga forcat britanike. Por drejt fundit të kësaj lufte, duke parë që, relativisht, komunistët ishin më të organizuar, pse jo, edhe më të shumtë në numër, komunistët më pas e devijuan luftën edhe në një luftë civile. Ky është mendimi i njerëzve që e kanë jetuar vetë historinë, të cilën duan ta shkruajnë sot disa politikanë me profesion historianë. Nisur nga këto rrëfime të këtyre personave, që kanë jetuar luftën, unë nuk kam pse të dyshoj që ndërkohë që në Shqipëri është bërë një Luftë Nacionalçlirimtare me kontribut nga komunistët dhe nacionalistët, më pas kjo luftë është devijuar në një luftë për pushtet nga Enver Hoxha dhe duke qenë se kjo është devijuar në luftë për pushtet, kjo luftë ka pasur theks të qartë të një lufte civile. Ky është përjetimi që unë kam marrë nga dy misionarët britanikë dhe unë nuk kam pse të kem as dyshimin më të vogël, që këta njerëz që kanë jetuar historinë, kanë qenë gabim në përjetimin e tyre. Po ky është një element tjetër, përveç shtoi kësaj edhe faktet e pakundërshtueshme të terrorit që ka ndodhur direkt post çlirimit të Shqipërisë nga nazifashistët.
Si vjen figura e Ahmet Zogut në vlerësimin tuaj?
Unë nuk jam historian dhe nuk kam ndërmend të vlerësoj figurën e Ahmet Zogut nga një këndvështrim historik. Konteksti kur Ahmet Zogu ka jetuar është një kontekst, ku i gjithë Ballkani ka qenë mbretëri dhe nuk mund të thuash se ka patur demokraci funksionale në ndonjë vend. Kështu që për figurën e Zogut unë rezervohem të shprehem nga këndvështimi historik, por nga këndvështrimi shteformues, unë di të them që në kohën e Ahmet Zogut, Shqipëria ka qenë, minimalisht, në një nivel ekonomik me vendet e tjera të rajonit. Unë di që nuk kemi patur ne emigrantë në Greqi, në kohën e Ahmet Zogut, por, anasjelltas, grekët kanë ardhur emigrantë në Shqipëri. Unë di që shqiptarët kanë qenë të lirë, në kohën e Ahmet Zogut, të shkonin, ku të donin. Unë di që monedha, në kohën e Ahmet Zogut, ka qenë e konvertueshme në çdo vend. Unë di që elitat, në kohën e Ahmet Zogut, promovoheshin. Unë di që, në kohën e Ahmet Zogut, nga këndvështrimi shteformues ka pasur një Kushtetutë moderne. Unë di që, në kohën e Ahmet Zogut, nga këndvështrimi i legjislacionit dhe zbatimit të tij ka patur legjislacion të kohës. Unë di që, në kohën e Ahmet Zogut, Shqipëria ka bërë progres. Por, unë di që, në kohën e Zogut, Shqipëria nuk ka pasur demokraci funksionale, po ju siguroj që edhe në vende që ne i mbajmë si pioniere të demokracisë, demokracia është një proces evolutiv. Në Angli, të surprizohen të gjithë ata që nuk e dinë, në fillim të viteve ‘900 kanë filluar të votojnë gratë. Në Angli, diku nga fillimi i viteve ‘900 kanë filluar të votojnë njerëzit që nuk kishin një sasi të caktuar pasurie. Pra, edhe në vende që janë embrioni i demokracisë, demokracia është një proces përditësimi, përmirësimi ditor, jo më dekadash e vjetor. Kështu që, kur gjykon kohën e Ahmet Zogut, në radhë të parë, duhet të jesh kontekstual. Unë rezervohem të gjykoj nga një këndvështrim prej historiani, pasi nuk jam i tillë, por fakte, sigurisht, që kam qëmtuar dhe ato që thashë, besoj, janë fakte.
Por, të gjithë e gjykojnë Ahmet Zogun për ikjen e tij nga Shqipëria…
Jam 100 % dakord me gjithkënd që ka dalë në konkluzionin që ikja e Ahmet Zogut nga Shqipëria është një minus për të. Ahmet Zogu, si i pari i këtij vendi, si udhëheqës duhej të luftonte bashkë me ushtrinë e tij, bashkë me major Abaz Kupin në portin e Durrësit dhe jo të largohej nga Shqipëria. Për mendimin tim ky është një minus i padiskutueshëm në të gjithë veprën e Ahmet Zogut.
Do rishikohet edhe figura e Sali Berishës…
Sali Berisha është ende gjallë, ai duhet parë në të gjitha këndet e mundshme. Për Berishën mund të pyesësh edhe fëmijët, të cilët mund të të citojnë fakte nga jeta politike e tij. Kështu që, më i lehti për t’u vlerësuar, pas Enver Hoxhës që ka qenë një udhëheqës kriminel, është Sali Berisha.
Veteranët: Lufta Nacional Çlirimtare, luftë heroike. Enver Hoxha, Komandant legjendar
Luftë ka kur ka pushtues, luftuam nazi-fashizmin, jo me njëri-tjetrin
Rustem Peçi- Kryetar i Veteranëve të Luftës
Pas vendimeve të qeverisë për fondet lidhur me festimin e 70 -vjetorit të çlirimit, përfaqësues të së djathtës u shprehën mes të tjerave se “29 Nëntori nuk është ditë feste, por ditë turpi….”. Ç’mendim keni?!
-Për kë!?! Pinjollët e kolaboracionistëve! Po si do thonë ata!? Ata ishin bashkëpunëtorë me pushtuesin në luftë. I damkosi historia. Kolaboracionistët, pas luftës i ka dënuar gjithë bota. Këta pinjollët e tyre sot, gjejnë ‘shesh e bëjnë përshesh’. Po nuk është faji i tyre, po i politikës 24- vjeçare, këtu në Shqipëri, krerët e së cilës për interesa apo nga frika, ngurrojnë të flasin për luftën, për heronjtë, për dëshmorët, për ata që sollën lirinë… Kjo është e pafalshme… Po kush i dëgjon !? Populli e di kush ishin çlirimtarët dhe kolaboracionistët, kush janë atdhetarët e tradhtarët… Nuk mund t’ua diktoj kush. Këtë e ka vendosur historia, jo vetëm për Shqipërinë, por për gjithë vendet e Europës, pjesëmarrëse në kampin e fituesve gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Për ‘shmangien’ e Enver Hoxhës në kremtimet e 70- vjetorit të çlirimit, thuhet që ju keni pasur sinjale nga rrethet deri debate këtu në qendër?
-Ne kemi një organizim të përsosur, kemi informacionet tona. Por meqë këmbëngulni, ju them se nuk na shqetësojnë porosi apo dhe qëndrime të tilla. Nuk mund të fshihet e vërteta, historia… Ushtria Nacional-Çlirimtare ishte një ushtri e organizuar, kishte komisarë e komandantë, po kishte dhe Shtabin e Përgjithshëm, Komandant i të cilit qe Enver Hoxha… Më thoni, cili nga vendet aleate të Luftës së Dytë Botërore vlerëson luftën, por harron drejtuesin e saj si këtu në Shqipërinë e sotme!? Askund! Po këta politikanët e këtij tranzicioni të gjatë shqiptar janë të vegjël për të vlerësuar Enver Hoxhën e bashkëluftëtarët e tij! Atë e kanë vlerësuar personalitete të kohës dhe më vonë, duke filluar nga De Goli. Ndërsa për të injoruar luftën, çfarëdo që të bëjnë, vetëm i rrisin asaj vlerat.
Po gabime nuk ka pasur Enver Hoxha?
-Këtu po flasim për luftën. Enveri e shokët e tij u bënë thirrje të rrëmbenin armët gjithë shqiptarëve, komunistëve, idealistëve, nacionalistëve… Pati nacionalistë të ndershëm e që nuk qenë pak, që luftuan me heroizëm, drejtuan luftën e pushtetin pas saj e në krah të Enverit… Po nuk është faji i Enverit për ata që bashkëpunuan me pushtuesit në dëm të lëvizjes Nacional-Çlirimtare e vendit. Po Enveri ka merita të padiskutueshme dhe për ndërtimin e vendit të shkatërruar nga lufta, për arsimimin, shëndetësinë, e shumë gjëra të tjera.
Sul Domi-ish partizan, nënkryetar i veteranëve
Enver Hoxha mbetet një komandant legjendar. Të gjithë komandantët e Luftës së Dytë Botërore kanë hyrë në histori. Askush nuk do të mund ta errësojë rolin dhe figurën e Enver Hoxhës. Flasin kundër tij, ata që ishin kudër luftës, ata që bashkëpunuan me fashizmin. Pa luftën Nacionalçlirimtare, fati i Shqipërisë do të ishte i zymtë. Ata që këtë luftë e quajnë luftë civile, ose janë paguar, ose nuk dinë të njohin historinë. Të gjithë në botë e kanë vlerësuar luftën tonë, ndërsa ne e hedhim poshtë. Kjo është diçka që nuk duhet lejuar.
Dalan Buxheli-veteran
Nuk ka ushtri pa komandant. Ushtria ishte një ushtri e organizuar, një luftë masive, popullore, por njëkohësisht ishte dhe luftë kundër atyre që bashkëpunuan me fashizmin. Sot pinjollët e ish bashkëpunëtorëve hedhin baltë mbi luftën. Kjo luftë u përshëndet nga aleanca sovjeto-amerikane dhe angleze. Historia nuk ndryshohet me fjalë. Për figurën e Enver Hoxhës, le të flasë historia. Ai ishte Komandant. Kush e quan luftën Nacionalçlirimtare si luftë civile, do të thotë që flet në mënyrë të qëllimshme. Lufta kishte pushtues dhe ushtri kundër tyre. Ishim të pushtuar nga italianët nga gjermanët. Kishte çlirues dhe pushtues. Për çlirimin është derdhur gjaku lumë. Këta dëshmorë të ngrihen aty ku duhet, pasi gjaku i tyre është në themel të këtij vendi. Gjithë bota demokratike e vlerëson lart Luftën Nacionalçlirimtare. Po ne pse hedhim baltë? Roli dhe vlera e kësaj lufte është e paimagjinueshme.
Ledjana Saliu
