INTERVISTA/ Flet pedagogu dhe muzikologu, specialisti i këngës popullore Bajram Lapi: Çesk Zadeja mbetet kompozitori më i spikatur!
Mbaroi për dirigjent, por e dërguan në Ersekë Përgjegjës së Shtëpisë së Kulturës. Në Festivalin Folklorik në 1978-n në Gjirokastrës mori çmim të dytë. Në këtë Festival Ramiz Alia e falënderoi në mënyrë të veçantë. Ai thekson se Festivalet e Gjirokastrës sot janë pa risi, pa ide, pa tharmin e duhur. Muzikologjia sot po hyn në nivelin europian pas shumë pengesash.
Çfarë përbën në vetvete fusha e muzikologjisë, si ka ndryshuar ajo emërtim në kohë dhe sa vlerësohej muzikologjia në regjimin komunist?
Po të bëjmë krahasime midis atij sistemi dhe këtij sistemi ka ndryshime të mëdha. Shkolla shqiptare e muzikologjisë ishte ndërtuar mbi bazën e shkollave muzikore të lindjes. Të gjitha lëndët që jepeshin në Akademinë e Arteve ishin të gjitha njëlloj si të vendeve të lindjes me ndonjë ndryshim të vogël. Kjo lëndë quhej teori muzikore ose teoritikë. Pra teori muzike, ku ai që studionte këtë lëndë dilte specialist për gjithçka, edhe për violinën edhe për pianon, klarinetën, kanton, instrumentet. Pra, mbaronte për të gjitha dhe për asgjë. Kjo ndodhi dhe me mua. Ndërsa sot kjo lëndë është pak e specifikuar dhe quhet muzikologji. Ka disa muzikologji, por ka disa etnomuzikologji, por ne le të flasim për muzikologjinë e përgjithshme. Kjo do të thotë, nëse në muzikën e përgjithshme qoftë në muzikën konteporane, njeriu merret me analiza të veçanta, apo vlerat e veçanta që ka kjo lloj muzike, në interes të publikut të gjerë, ndaj kjo duhet të gjejë një mbështetje të madhe. Në këtë lëndë shumë veta gjetën veten pasi gjërat u specifikuan. Në këtë kuadër dolën dhe muzikologët e specifikuar. Ne sot na mungon kritika në art, mbasi fakultetet tona nuk kanë përcaktuar, qoftë Universiteti i Arteve apo fakultetet e tjera, pasi u kushtojnë shumë pak vëmendje kritikës muzikore. Sot ka vetëm kritik apo analistë politik, ndërsa kritik muzikor apo letrar thuajse s’ka aspak. Pra në të gjitha televizionet ka vetëm kritika politike.
Ç’kuptoni ju me kritikë?
Ah, po drejtë. Shumë herë fjala kritikë keqinterpretohet. Kritikë nuk do të thotë vetëm të të shajnë, të të gjejë vetëm gabimet. Kritika ka vlerë të shumëfishtë, ajo nxjerrë në pah vlerat artistike, estetike, mesazhore, por dhe gabimet. Në fund të fundit, një kritikë për një vepër muzikore apo letrare duhet të nxjerrë në pah vlerat dhe kufizimet e një vepre muzikore apo letrare, që brezat e ardhshëm të njihen direkt me vepra që kanë vlera. Sot për mendimin tim, mungon kjo kritikë dhe ne kemi një boshllëk shumë të madh në këtë drejtim.
Vetë a e keni ndjerë mungesën e kritikës?
Sigurisht. Unë kur mbarova Liceun shkova në Ersekë në Shtëpinë e Kulturës, pasi nuk më lanë të shkoja në Universitet në Gjermani pasi ime shoqe kishte biografi të keqe, apo përbërje jo të mirë politike. (Mos qesh, ashtu ishte atëherë dhe sot këto nuk kuptohen). Gjyshin e kishte të pushkatuar pa gjyq, dajën e kishte të dënuar 30 vjet. Pra nga Gjermania shkova në Ersekë. Kur shkova në Ersekë thashë me vete, çfarë do bëj, unë këtu, çfarë kam mësuar unë në shkollë?! Ndërsa perëndimi i ka të përcaktuara, nuk ka disa profesione. Pra, në këtë rast si teoritikë, apo muzikologji duhet të dije, pianon, klarinetën, violinën, pra të dija pak nga gjithçka. Por në monizëm veç këtyre duhet të dije dhe ekonomi politike, apo filozofi politike, materializmin shkencor, pasi çdo gjë të ishte e ideologjizuar.
Kur shkove në Ersekë?
Në vitin 1971 ishte koha kur përgatiteshin për Festivalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës. Nuk dija ç’të bëja pasi në Akademi nuk kisha mësuar diçka specifike për Festivalin. Atëherë informacioni nga jashtë ishte shumë i pakët. Ne sot mund të studiojmë pa frikë gjithë kompozitorët botërorë, por atëhere nuk lejohej.
Po Festivalin e Gjirokastrës si filluat ta përgatisni?
Ah, ishin momente të vështira. Festivali Gjirokastrës ishte një kuvend i madh artistësh, i vetmi aktiviteti që edhe sot lavdërohet për kohën në të cilën u zhvillua. Pra, ai ende mbetet aktiviteti kulturor artistik më i madh i këtij vendi. Por unë s’dija të vlerësoja vlerat artistike, por vura në funksionim intuitën. Por kishte dhe një problem, kur jepja mendim disa prej artistëve në rrethe mendonin se ja erdhi ky të na japë mend, kur ne i dimë ato që do bëjmë. Pra në Festivalin e vitit 1973 që ishte i pari për mua dhe i dyti për Gjirokastrën, nuk pata ndonjë sukses.
Po në Festivalin e tretë në Gjirokastër si veprove?
Festivali i dytë qe një mësim i madh për mua. Aty pashë nga afër dhe mësova shumë gjëra. Unë me grupin e Kolonjës në Festivalin e vitit 1978 zura vendin e dytë. Aty dolën në pah me këngën “Këputa një gjethe manushaqe” që shkëlqeu. Apo me vallen e kënduar “Këndon qyqja në shkëmb” një këngë pagane me vlera jashtëzakonshme. Po mbi të gjitha këngë “As e vogël. As e madhe”.
Kush ju ka mbështetur më shumë në rrugën tuaj?
Dy janë idhujt e mi në rrugën e bukur të muzikës dhe të sukseseve, Ramadan Sokoli dhe Alfred Uçi. Këta janë njerëz që me kulturën e tyre, me dijet e tyre, me mënyrën e komunikimit të tyre, të hapnin dritare. Ata kishin mbaruar në perëndim dhe dinin si të jepnin udhëzime. Ramadani kishte mbaruar në Itali. Sa herë vinin ata më jepnin orientime dhe më sillnin literaturë. Pra, në Kolonjë unë pata sukses në sajë të ndihmës së tyre.
Po udhëheqësit e tjerë të Komitetit të Partisë së rrethit nuk vinin aty?
Sekretar i Parë në rrethin tonë ka qenë Dhimitraq Vodica një burrë i mirë, por që s’kishte idenë e muzikës. Më vonë ka ardhur Elmaz Puto. Ky ishte një burrë i mrekullueshëm. Komunikonte shumë mirë dhe nuk përdorte autoritet, por pyeste për ato që si dinte. Ai ishte liberal dhe unë shpesh herë merrja në grup dhe njerëz që s’kishin teser partie dhe ai më thoshte: Kujdes Bajram se do na marrësh në qafë, se këta janë pa triskë fronti nuk votojnë! Unë i thosha: Shoku Elmaz unë do t’i marr ata se bëjnë atë që ne se bëjmë dot. Janë orkestrantë të rrallë. Po ti e di, por do na marrësh në qafë. Pra sekretar i parë dhe kishte frikë nga partia.
Kur ke qenë me ethe në këtë punë?
Gjithmonë. Por njëherë isha më keq se kurrë, kur erdhi Alfred Uçi për të na kontrolluar për Festivalin. Kishim bërë shumë prova, por atë ditë ishte e diel dhe klarinetisti nuk ishte. Kishte shkuar në një dasmë. Pra, atë natë nuk bëmë prova. Alfredi u mërzit, por dhe unë më shumë. Kur vjen të nesërmen klarinetisti Alfredi i thotë: Po ti ku ishe dje? Ai ju përgjigj flakë më flakë, e di çke ti, a se merr klarinetën ti biesh ti? Më zëvendëso mua në festival. Unë në dasmë do shkoja se nxjerr bukën e kalamajve, provat e tua s’më japin bukë. Ministri s’e hapi gojën.
Në Festival kur zutë vendin e dytë, kush nga udhëheqësit ju përgëzoi?
Në Festivalin e vitit 1978 ka qenë Ramiz Alia. Ai ishte në një të dalë së skenës së Gjirokastrës si një ballkon. Ai e pa grupin tonë dhe i thotë shoqëruesit, pa thirre pak atë thinjoshin që është përgjegjës i grupit të Ersekës. Unë e pashë që ai po drejtohej nga unë dhe thashë me vete, obobo ç’kemi bërë, se atëherë për një fjalë goje e haje. Por kur shkuam ne afër, ai më tha: “Keni një grup shumë të mirë, shumë të bukur, ju lumtë!”. Mua ende më dridheshin leqet e këmbëve. Ndihesha shumë keq. Sot mund të shash këdo, por atëherë, aha. Për një fjalë goje atëherë shkoje aty ku s’ta priste mendja.
Po nga krijuesit, kompozitorët kë do veçosh?
Do veçoj Çesk Zadenë. Na donte shumë si grup dhe na ndihmonte. Gjithmonë do të kujtohej për ne dhe na udhëzonte. I dinte vështirësitë ndaj përpiqej që të ishte sa më konkret.
Po studimet përse i mbarove?
Unë mbarova për dirigjim, u emërova në oper, po për biografinë e gruas më sollën në Ersekë. Pra, bëra rolin e specialistit të muzikës, apo muzikologji, apo analizën e veprës muzikore.
Kur ishe student a pate krijimtari?
Ku isha student, unë isha shef i muzikës te Pallati i Kulturës në Qytetin Studenti. Ishte viti 1969. Aty kam krijuar këngën “Lamtumirë auditor” që hapej Radio- Posta e Tiranës apo “Mirëmëngjesi studentë” apo “Brigada vullnetare e lirisë”.
Kush ishte e veçantë në shkollë?
E veçanta ishte se unë isha pedagog dhe student në Institut, pra në vitin e tretë jepja mësim dhe studioja. Jepja mësim në dirigjim dhe në harmoni, ato lëndë që jap dhe sot. Njëkohësisht jepja mësim dhe në Lice. Tefik Çaushi ishte ai që më rekomandoi për mësim.
Po Festivalet e sotëm të Gjirokastrës a janë në atë nivel sa dje?
Dëgjo, unë s’kam asgjë të përbashkët me atë sistem, pasi i thamë më lart. Po si ato festivale nuk bëhen sot. E para ishte përgatitja. Në përgatitjen e tyre ishte i gjithë shteti. Na vinin për kontroll nga Instituti i Studimeve Folklorike, por edhe nga Ministria e Arsimit dhe Kulturës. Sot nuk ka të tilla kontrolle, por dhe shteti nuk investon shumë. Sot është krijuar një Qendër Kombëtare e Veprimtarisë Folklorike, që për mua është inegzistent. Sot ky Festival është kthyer në një festival pa vlerë, pa risi, pa kontroll që sjellin në skenë ato gjëra të vjetra që janë konsumuar.
Përse e morët nismën të realizoni një dokumentar për polifoninë?
Ka shumë arsye. Së pari dua të theksoj se, kjo gjini kënge, muzikore është shumë e veçantë dhe e rrallë dhe është shumë e lashtë. Në kolonën zanore të saj janë montuar të gjitha ato “iso”, që përfaqësojnë këtë gjini kaq të përkryer dhe që gjatë filmit do të qartësohen, do të shpjegohen, artistikisht se ku qëndrojnë vlerat e vërteta. Në film pasqyrohet jeta e përditshme e këtyre banorëve të këtyre krahinave, ku këndohet kjo këngë, aty ku punohet, veprohet për to, ku një vend të veçantë do të zërë dhe deti. Vesa e shiut në këto vende, ku këndohet kjo këngë (siç thotë Petro Marko), bie mbi gurët atje në Shën Mëri, sepse ata aty janë burrat që janë kthyer nga kurbeti dhe kanë vdekur në vendin e tyre, kurse ata burra që kanë ikur dhe kanë vdekur në kurbet janë bërë re…Vijnë qajnë dhe ikin retë. Dhe isoja vazhdon. Vazhdon të dëgjohet kudo me ëndje.
