Theodhori Proko/ Kojdhel Zilja, njeriu që jetoi i heshtur në thjeshtësinë e vetë, përpjekjet për shpalljen e Pavarësisë dhe detyrat me rëndësi pranë Ismail Qemalit

646
Sigal

Theodhori Proko

 Në 110 Vjetorin e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë

 Njeriu që jetoi i heshtur në thjeshtësinë e vet

Ka njerëz që nuk bëjnë asgjë dhe flasin aq shumë, sa ata që nuk i njohin i pandehin për heronj. Ka dhe njerëz që bëjnë shumë për vendin e tyre dhe heshtin në thjeshtësinë e vet njerëzore. Një nga këta është dhe patrioti vlonjat, Kojdhel Zilja. Ai lindi në 13 qershor të vitit 1889 dhe për fat të keq, pa mbushur ende 10-vjeç, mbeti jetim. Njerëzit e afërt, pas mbarimit të klasës së pestë të shkollës fillore, duke parë etjen e madhe për dije dhe mësim, zgjuarësinë dhe inteligjencën e dërguan tek dajat e vetë, që jetonin në qytetin e Beratit. Disa miq të tyre ia rekomanduan Kojdhelin, mësuesit të njohur Babë Dudë Karbunara, i cili aso kohe mundohej fshehurazi t’u mësonte fëmijëve të popullit të thjeshtë gjuhën shqipe. Syri i stërvitur i “ustait” nuk mund të gabonte. Që në pyetjet e para mësuesi e kuptoi se çfarë “brumi” kishte në duar për të “gatuar”. Tek nxënësi i ri, pa njeriun e etur për dije, ndoshta shëmbëlltyrën e vet, kur ai ishte në moshën e tij. Kojdheli, u bë “krahu i djathtë” i mësuesit në misionin e tij fisnik për përhapjen e gjuhës shqipe, në luftë të vazhdueshme me autoritetet e perandorisë osmane, që mundoheshin me terror ta ndalonin atë. Në një përpjekje për të shpërndarë një sasi librash shqip të ardhura nga Bukureshti, turqit e kapën, e rrahën dhe e torturuan derisa menduan se vdiq. E hodhën në mes të baltës, anës Osumit “për ta marrë lumi” e për të fshirë çdo gjurmë. Fatmirësisht, pas orëve të tëra i humbur në kllapi, rënkimet e tij i dëgjuan disa njerëz që vinin nga Këlcyra me një karvan mushkash për Pazar. E morrën dhe e shpunë tek një doktor i njohur, i cili e mbajti në shtëpinë e vet të fshehur për tre muaj e mandej, për të humbur gjurmët e dërgoi në Vlorë, tek miqtë e tij, të familjes fisnike “Sharra”. Prej asaj dite askush nuk dinte më gjë për të. Të gjithë e “qanë”, si të humbur pa “nam e nishan”.

01.

Në janar të vitit 1913, në Vlorë u përhap gojë më gojë lajmi se në qytet kishte ardhur për të takuar plakun e Vlorës, mësuesi dhe patrioti i madh nga Berati, Jorgji Karbunara. Sapo e mësoi këtë, Kojdheli vrapoi në Skelë, ku kishte selinë qeveria e asaj kohe dhe kërkoi ta takonte. I habitur kur dëgjoi emrin e atij, që e dinte të vdekur, në prani të Ismail Qemalit, mësuesi i mençur kërkoi ta sillnin në zyrën e kryeministrit. Dhe pas çasteve të para të ç’malljes, Jorgji Karbunara, i kërkoi të tregonte gjithë historinë si ishte “ngjallur” përsëri. Nga ato që dëgjoi për këtë djalosh, për ndjenjat e tij patriotike, për përpjekjet deri në sakrifikimin e jetës për përhapjen e gjuhës shqipe, Ismail Beu u prek. Plaku i Vlorës, tashmë e kishte të qartë portretin, karakterin dhe historinë e njeriut që kishte para syve dhe e kuptoi se ai djalosh, ishte një njeri besnik dhe aty për aty mori një vendim: ta bënte “Djalë shtëpie”. Kojdheli, i emocionuar, u ul në gjunjë dhe i puthi dorën.

Si “Djalë shtëpie”, detyra e tij ishte që çdo ushqim e pije që do i servirej kryeministrit, për të qënë të sigurtë nga çdo intrigë që synonte eleminimin e kryetarit të shtetit të parë shqiptar, ta provonte Kojdheli i pari. Kjo do të thoshte, që në një farë mënyre ai do të ishte mburoja njerëzore për të mbrojtur jetën e plakut të Vlorës. Njerëzit që merreshin me sigurinë e tij, i shpjeguan se kohëzgjatja e provës së ushqimit, duhej të bëhej diçka më shumë se dy orë para se t’i servirej kryeministrit nga vet, Kojdheli.

Këtej e tutje edhe ai do të ishte një nga anëtarët e grupit të sigurisë pranë kryeministrit, i detyruar nga përgjegjësia e detyrës për mos t’u larguar për asnjë moment gjatë ditës nga paradhoma e tij, ku përgatiteshin kafetë e shumta, që ai konsumonte “me orë e pa orë”, sipas një zakoni të mbetur që nga koha kur shërbente si nëpunës i administratës shtetërore pranë Portës së Lartë. Por edhe kur ndodhej në shtëpi, gjatë kohës kur ai konsumonte vaktet e ushqimit, Kojdhelin e detyronte detyra, të ishte pranë tij. Për një djalosh 23-vjeç, ky ishte një besim i madh, por edhe një përgjegjësi e madhe para kombit. Në shenjë mirënjohje ndaj këtij besimi, për realizimin e detyrës, ai vuri si garanci jetën e tij.

02.

Detyra pranë Ismail Qemalit i kishte dhënë mundësinë Kojdhelit të njihej me shumë burra patriot të asaj kohe. Me disa prej tyre ishte miqësuar dhe afruar aq shumë, saqë tashmë nuk i thërrisnin me emrin e tij të vërtetë, por thjesht, me fjalën përkëdhelëse, “Djali”.

-Një ditë vjeshte të vitit 1913, në selinë e qeverisë erdhi Halim Xhelo Tërbaçi. Një burrë fisnik, – kujtonte Kojdheli, që të impononte respekt që në pamjen e parë. Kur u shërbeva kafetë, veç fjalëve të mira si zakonisht, më bëri përshtypje se Ismail Qemali, duke iu drejtuar Halimit, i tha ca fjalë që tingëllonin si amaneti i një prindi për të birin, të cilin nuk do të jetë në gjëndje ta rritë vetë, ta shkollojë e ta bëjë atë të aftë për të çarë rrugëve të jetës. Të them të drejtën, mendja më vajti për keq dhe zemra m’u ligështua. Me filxhanin e kafesë në njërën dorë dhe me dorën tjetër mbi qafën e mikut të tij nga Labëria, si për t’i treguar se ajo që do t’i thoshte nuk kishte të bënte me detyrën zyrtare, por ishte diçka familjare midis tyre, ju drejtua:

-Halim, përpiquni që Kojdhelin ta çoni në shkollë që të mësojë, se nga mendja është i zgjuar dhe nga shpirti është patriot dhe përparimtar.

Halimi tundi kokën në shenjë pohimi, ndërsa unë u largova për t’i lënë vetëm të dy burrat në bisedën e tyre, por me një parandjenjë që më trazonte shpirtin.

03.

Ditët e para të Janarit të vitit 1914, që sapo kishte hyrë, Ismail Qemali, dukej shumë i shqetësuar, – tregonte Kojdheli. Poshtë syve i dalloheshin rrathët e zinj, shenjë e një halli, zgjidhjen e të cilit e “bluante” brenda vetes.  Nuk kishte më atë buzëqeshjen e dikurshme. Edhe ritmin e ecjes e kishte ndryshuar. Zakonisht, me aqsa e lejonte mosha, hapat i hidhte me nxitim, njëlloj si të një njeriu që e shfaq hapur se e ka punën me ngut. Ndërsa tani, dukej sikur i hiqte këmbët zvarrë, sikur mendohej se ku do ta hidhte hapin e rradhës.

Natën e 21 janarit, e gdhiu pa gjumë. Edhe darkë “bëri sikur hëngri”, sa për të kaluar rradhën. Deri në mëngjes, atë natë dimri, porositi disa kafe, të cilat i konsumonte “shqeto”, pa sheqer. Pas mesnate më kërkoi të lajmëroja Ali Asllanin, sekretarin e tij personal. Kur zbardhi dita, dolën të dy me një “dëng” me shkresa, të cilat Ali Efendiu, i kishte futur në një çantë të madhe, që për arsye të tejmbushjes “gryka” i qëndronte hapur. I hipën karrocës dhe u nisën për në Skelë. Kur shkova atje pas tyre, në seli mbretëronte një qetësi e frikshme. As biseda, as zhurmë. Të gjithë prisnin të mbaronte mbledhja në zyrën e kryetarit të shtetit. Nuk vonoi shumë dhe prej andej dolën gjashtë burra, që nuk i njihja, por, siç më shpjeguan, ishin përfaqësuesit e fuqive të mëdha, anëtarë të Komisionit të Kontrollit Ndërkombëtar. Pas shumë dilemash, për të shmangur copëtimin e Shqipërisë nga fqinjët grabitqarë dhe për të mos lejuar që atdheu të qeverisej nga një princ turk, siç po përpiqej të vepronte Porta e Lartë, pak më shumë se një vit nga koha kur nënshkroi pavarësinë e Shqipërisë, kryeministri i parë i saj, nënshkroi dorëheqjen, duke ia deleguar pushtetin fuqive të mëdha europiane.

-Në mbrëmje, teksa kryeja detyrat e mia, më thirri pranë vetes dhe me fjalë të thjeshta që ta kuptoja më mirë, më shpjegoi se çfarë kishte ndodhur. Si “Djalë i shtëpisë” më propozoi, që nëse dëshiroja, të shkoja edhe unë bashkë me familjen e tij në Francë. Fjalët e tij më erdhën papritur. Me shpirt doja të mos ndahesha nga ai që tashmë ishte babai im i dytë, por mbeta në udhëkryq mendimi, si ai fëmija që duhet të zgjedhë midis nënës dhe babait. Shumë pikëpyetje “trokisnin” në kokën time, që dukej sikur do më çahej nga rrahja e tëmthave në ballë. Shumë dilema, por koha nuk priste. Duhej marrë një vendim. Dhe unë iu përgjigja: “Nuk mundem Ismail Bej. Do jetoj dhe do vdes në Vlorë!”

 

Plaku më dha një puthje në ballë, si bekim prindëror dhe e pashë që u përlot. I putha dorën si atë ditë në zyrën kryeministrore kur më pranoi si “Djalë shtëpie”, me shpresën se ndarja nuk do të zgjaste për shumë kohë. Punët e Shqipërisë do rregulloheshin dhe ai do kthehej përsëri në vendin e tij që e donte aq shumë. Në atë çast, nuk mund ta shkoja ndërmend se nuk do ta takoja më për së gjalli.

Ajo ndarje e hidhur më mbeti peng gjithë jetën. Siç rrodhën ngjarjet e historisë, sa herë e kujtoj atë ditë, fajësoj veten që nuk ika pas tij. Po ta kisha shoqëruar, ndoshta do ta kisha shpëtuar nga ajo kafe e mallkuar që piu në barin e hotelit “Brufan” në Peruxhia, të Italisë, e që u bë shkak për vdekjen e tij. Fundja, kjo kishte qënë detyra ime pranë tij. Por, “rrotën” e fatit” e vërtit tjetërkush e nuk kemi gjë në dorë.

04.

Në vitin 1946, një tjetër ngjarje e trishtë e tronditi Kojdhelin. Djali i vogël i Ismail Qemalit, Qamili, që pas vdekjes së të atit ishte kthyer e kishte vendosur të jetonte në Shqipëri, u arrestua nga komunistët dhe u dënua me dy vjet burg. Qeveria u mundua ta mbante të fshehtë nga njerëzit, por e vërteta çan muret dhe përhapet me shpejtësinë e dritës. Ashtu siç u mësua edhe e vërteta për djalin tjetër të babait të kombit, Qazim Beun, të cilin Kojdheli e njihte mirë që nga koha kur shërbente si “Djalë shtëpie” tek Vlorajt. Edhe ai ishte helmuar bashkë me të atin atë ditë në Peruxhia, por falë fizikut dhe moshës kishte mundur të mbijetonte. Vërtet fati e kishte shpëtuar nga humbja e jetës, por e kishte lënë “gjysmë” njeriu, të paaftë për të punuar. Qeveria e kohës i preu dhe atë pension minimal që i kishte akorduar qeveria e Sulejman Delvinës, në shenjë mirënjohje për përpjekjet e tij të krah të të atit për shpalljen e Pavarësisë. E lanë në mëshirë të fatit edhe për bukën e gojës dhe e detyruan të largohej nga Shqipëria përgjithmonë.

Pas këtyre ngjarjeve, Kojdheli u “ftoh” përfundimisht me rregjimin e kohës. Ai e kuptoi se synimi i komunistëve ishte tjetërsimi i historisë, për të treguar faqe botës se ajo fillonte me pushtetin e tyre. U mbyll në vetvehte dhe rrallë, vetëm ndonjë njeriu të besuar, i përgjigjej kur e pyesnin për kohën kur shërbente pranë Ismail Qemalit. Mblodhi gjithë dokumentat që kishte në shtëpi, letra, porosi të shkruara nga vetë dora e Ismail Qemalit, letra të dërguara nga Babë Dudë Karbunara, fotografi të zverdhura nga koha ku kishte dalë me burrat e mençur të kombit, që hodhën themelet e shtetit shqiptar, kujtime e shënime të shkruara nëpër vite dhe i sistemoi në një sënduk të vjetër prej druri. I hodhi drynin dhe çelësin e mbante gjithmonë me vete. Herë pas here, mbyllej i vetëm në dhomën e tij dhe i shfletonte, pa pranuar t’i tregonte askujt.

Lajmi se Xha Kojdheli, – siç i thërrisnin tashmë, kishte dokumenta origjinale të fshehura në sëndukun e tij, ishte përhapur në qytet nga ata që e vizitonin si miq të vjetër, që e njihnin dhe e dinin çfarë detyre kishte kryer në kohën e qeverisë së Ismail Qemalit. Në raste përvjetorësh, gazetarë dhe historianë trokisnin në derën e shtëpisë së tij, me shpresën për t’i shkëputur ndonjë fjalë, a ndonjë copë letër të shkruar, si dëshmitar i ngjarjeve të asaj kohe. Por, Kojdheli, i priste me mirësjellje dhe me “marifet” i përcillte duar bosh. Në përgjigjen e tij fshihej një ironi e hollë, për ata që nuk e njihnin nga afër, e vështirë për ta kuptuar.

-E ç’doni të mësoni prej meje, – u thoshte. – Unë bëja vetëm detyrën në shërbim të kryeministrit dhe siç më kishte porositur mësuesi im i mençur, Jorgji Karbunara, “as shikoja e as dëgjoja”.

Dhe loja “as pashë dhe as dëgjova”, vazhdoi të luhej prej Kojdhel Ziles deri në një ditë dimri të vitit 1987, kur në moshën 98-vjeçare u largua nga kjo botë, ashtu siç jetoi, në heshtje. Kur qeveria komuniste nuk kurseu as djemtë e Ismail Qemalit, ç’do të ndodhte me atë në rast se fliste e thoshte të vërtetën…?! Qeverisë nuk i pëlqente e vërteta dhe ai nuk dinte të fliste ndryshe, ndaj kishte zgjedhur heshtjen.

Edhe heshtja, është një mendim i mençur, – thotë një fjalë e urtë.