- Si e uli avionin me motor të fikur piloti-kursant Lutfi Jaho
- -Heroizmi i Lutfi Jahos, që nuk pranoi të katapultohej me parashutë. Çfarë ndodhi më 12 gusht të vitit 1966, minutë pas minute.
- -Një ngjarje unikale në botë ku një kursant, që nuk kishte marrë ende dëshminë e pilotit arriti të ulë avionin reaktiv “Mig-15” me motor të fikur në një fushë jashtë aerodromit.
- Nga Niazi Nelaj
Historia e këtij rrëfimi zë fill më 12 gusht të vitit 1966, në orën 08.30, në aerodromin fushor të Pishëporos. Atë ditë, në këtë aerodrom, të veshur me tapet ranor e të mbuluar me bar kënete, të rrallë, i cili gjendet pranë kripores së lashtë e pishnajave, që zbresin deri në anë të detit, zhvilloheshin fluturime mësimore, me kursantët e vitit të tretë, për pilotë. Fluturohej me aeroplanët reaktivë Mig-15, të të dy varianteve: mësimorë e luftarakë. Kursantët e këtij kursi, ishin në vitin e fundit të Shkollës së Aviacionit. Ata, në atë fundviti do të titulloheshin oficerë e do të diplomoheshin pilotë gjuajtës-bombardues dhe do t’i linin lamtumirën shkollës së tyre të dashur.
Kursantët e vitit të tretë ishin një komunitet, i cili numëronte 20 djem, njëzetvjeçarë, të zgjedhur. Shumica e tyre vinte nga Shkolla e Mesme Ushtarake “Skënderbej”. Të gjithë ishin të shëndetshëm, të zhvilluar e të arsimuar në njërin nga gjimnazet elitë të vendit, në atë kohë.
Grupi i kursantëve
Në këtë grup bënin pjesë gjimnastë me perspektivë, si Petrit Bebeçi e Alqiviadh Dede; atletë si Sabri Toçi, i cili renditej mes hedhësve më të mirë të vendit; futbollistë cilësorë si Luto Sadikaj, i cili, kur ishte skënderbegas, luante me të rinjtë e “Partizanit” dhe gjuante fort e shënonte shpesh; volejbollistë të shkathët, si: Lutfi Hyseni, Stiljan Tanka, Ethem Aliaj etj. Në atë grup ishte dhe i gjithanshmi Bego Isa Hoxha, i cili shkëlqente në çdo drejtim. Grupi i kursantëve të atij viti, ishte ndoshta njëri nga grupet më të mirë që kanë kaluar në atë shkollë speciale.
Disa prej tyre, pas diplomimit pilotë gjuajtës-bombardues dhe titullimit oficerë, kur shkuan në repartet e aviacionit, morën në dorë drejtimin e skuadrileve, reparteve dhe njësisë.
Mund të përmendim pilotët: Ethem Aliaj; Luto Sadikaj; Bilal Sinaj; Delo Seraj; Sabri Toçi; Petrit Bebeçi; Vangjel Koroveshi et,. të cilët, u rritën shpejt e u kualifikuan, në nivele të lartë të klasifikimit të pilotit. Luto Sadikaj; Sabri Toçi e Stiljan Tanka, në këto përpjekje, dhanë dhe jetën e u shpallën “Dëshmorë të Atdheut”, duke zënë vend në panteonin e pavdekësisë.
Gjirokastriti
Mes tyre, njëri ishte 24 karat gjirokastrit. Me trup mesatar, por muskuloz e të lidhur mirë, Lutfi Jaho, të cilit i kushtohet ky shkrim, përmbushte kërkesat për t’u bërë pilot, si nga trupi dhe nga tiparet e tjera të qenësishme. Si gjithë ata që kalonin në “filtrin”e Shkollës së Mesme Ushtarake “ Skënderbej”, Lutfiu kishte hobi sportin dhe aktivizohej në të gjithë llojet e tij. Atij, i pëlqente më tepër futbolli lojë, në të cilën ishte “ shtyllë” dhe i pakalueshëm. Por, sporti nuk ishte i vetmi hob i tij. Lutfiu u fut , me dëshirë në udhën e ajrit, e u dha, me mish e me shpirt, pas fluturimit. Atij iu shtua dhe një hobi tjetër, fluturimi, i cili u bë pjesë e qenësishme e jetës së tij.
Kursantët ishin të shpërndarë në pesë grupe, me nga 4 kursantë secili. Instruktorë të teknikës së pilotimit ishin pilotët: Guri Demir Merkaj; Harilla Siko Rjebi; Zija Shyqo Memi; Avdi Kutel Gjomemaj dhe Niazi Xhevit Nelaj. Të gjithë të shkollës sovjetike dhe asaj kineze të aviacionit. Komandant katërshe ishte Telo Rako Dedi; zevendëskomandant skuadrile ishte Kostandin Sadikaj dhe komandant – Salih Dibra.
Gushti i vitit 1966 rezultoi vendimtar për stërvitjen ajrore të kursantëve të grupit ku bënte pjesë Lutfi Jaho. Gjithë stafi i Shkollës së Aviacionit dhe efektivat e skuadriljes reaktive e kishin hedhur vështrimin tek “të korrat” e Pishëporos, ku pritej përfundimi i shkollës dhe diplomimi i 20 kursantëve për pilotë. Të gjithë pjesëmarrësit në aerodrom ishin të përkushtuar e të tensionuar, në pritje të treguesve cilësorë, siç ishte i ngjeshur vetë programi i fluturimeve, në atë muaj vendimtar.
Mjegulla e 12 gushtit
Në datën 12 gusht, të vitit 1966, efektivi i skuadriljes reaktive të shkollës, kishte dalë në aerodrom, qysh në agim, për të zhvilluar fluturime. Detyra ajrore e asaj dite ishte praktikimi i kursantëve për të perfeksionuar elementët e fluturimit në çift avionësh, para se të nisnin stërvitjen në “luftim ajror”. Dita ishte e bukur e me diell. Qielli nuk kishte re, por në mëngjes, siç ndodh rëndom në muajin gusht, aerodromi dhe zona përreth tij ishte e mbuluar nga një mjegull, e dendur, e cila niste nga sipërfaqja e tokës, deri në lartësinë rreth 200 m, mbi nivelin e detit. Kur dielli “ nxori synë”, mjegulla u shpeshtua e shikimi horizontal u përkeqësua. Në tokë e në lartësinë deri ku shtrihej mjegulla, nuk frynte erë, e cila mund ta shpërndante mjegullën.
Efektivat e skuadriljes reaktive kishin dalë në aerodrom herët, por nisja e fluturimeve u vonua për shkak të mjegullës së dendur. Në pritje të nisjes së fluturimeve, ishin dhe gjithë të ardhurit nga Vlora. Pranë udhëheqësit të fluturimeve, tek makina ku zakonisht vendoset një radiostacion tokë-ajër RSIU-3M dhe mjete të tjera drejtimi, përveç komandantit të skuadriljes reaktive, pilotit Salih Dibra, i cili ishte në detyrën e udhëheqësit të fluturimeve, ishin dhe zëvëndëskomandanti i skuadriljes, shtylla kryesore e këtij reparti, Kostandin Sadikaj; inxhinieri i skuadriljes, Novruz Koçileri; sinoptikani, Bashkim Kozeli; shefi i parashutizmit, Enver Isufi dhe disa kuadro e ushtarë të specialiteteve të ndryshëm. Ata, thuajse të gjithë ishin këshilltarë të udhëheqësit të fluturimeve.
Rreth orës 07.45, u ngrit në ajër, me një aeroplan Mig-15 Bis, komisari i Shkollës së Aviacionit, piloti famëmadh Babaçe Faiku (Imeraj), i cili, aso kohe fluturonte me tipat e avionëve që dispononte Shkolla e Aviacionit dhe ishte komandant ekuipazhi, në aeroplanin IL-14, i destinacionit, për udhëheqjen e partisë-shtet. Komisari ndoqi itinerarin, që përfshinte gjithë rajonin e fluturimeve dhe u ngjit në lartësinë 4000 m. Ai vrojtoi hapësirën ajrore të rajonit, praninë e mjegullës dhe transparencën e ajrit, praninë e erës dhe ndikimin e saj në ajër e në ulje dhe, pasi u ul, në tokë, u dha udhëzimet e nevojshme, pilotëve, teknikëve dhe gjithë atyre që merrnin pjesë në organizimin dhe zhvillimin e ditës së fluturimeve të asaj dite. Sapo u kryen “ritet” e nevojshme të udhëzimeve, mjegulla u davarit, deri në atë shkallë sa mund të nisnin fluturimet, sipas plantabelës.
Çifti në mision
Në orën 08.30 i erdhi radha të ngrihej në ajër çiftit: Guri Merkaj- Lutfi Jaho. Komandant çifti ishte instruktori i teknikës së pilotimit, piloti i talentuar Guri Demir Merkaj, me origjinë nga Armeni i rrethit të Vlorës; pilot i shkollave të Lindjes (Bashkimit Sovjetik dhe Kinës). Guri, me pak orë fluturim dhe kur mbante klasin e tretë të pilotit, kreu kalimin në aeroplanët supersonikë Mig-19PM kur në vendin tonë nuk kishte aeroplanë dyvendësh, të këtij tipi. Ai kish teknikë pilotimi të pastër, ishte mjaft i saktë në veprime e i guximshëm. Ishte viti i dytë që Guri bënte instruktorin e teknikës së pilotimit në aeroplanët Mig-15, me të njëjtët kursantë.
Instruktor Guri dinte mirë veçoritë dhe prirjet vetjake të kursantëve të grupit të tij dhe, vetë ata, ishin të familjarizuar me “dorën” dhe metodën e punës të instruktorit të tyre “babaxhan”.
Lutfiu, doli në brezin e ngritjes, në çift, si shoqërues i instruktorit të tij dhe, të dy, realizuan ngritjen, në çift. Pas zenies të qendrës së zonës Nr.3, në derdhjen e Vjosës, në lartësinë 4000 m, Guri, si komandant çifti, në ajër, i kërkoi leje udhëheqësit të fluturimeve për plotësimin e detyrës dhe mori përgjigjen se lejohej të plotësonte detyrën. Në përgatitjen për fluturim, të një dite më parë, të dy, instruktori dhe kursanti e kishin përpunuar radhën e veprimeve në zonë dhe mënyrën e plotësimit të detyrës. Fillimisht përpara doli Lutfiu e Guri kreu manovrat, sipas radhës; pastaj doli instruktori përpara dhe kursanti plotësoi ushtrimin. Të dy avionët kishin të varur rezervuarët e nënkrahut, pa karburant. Plotësuan detyrën dhe, me lejen e udhëheqësit të fluturimeve, çifti humbi lartësi e u fut në rreth, tangent me kthesën së dytë, në lartësinë e rrethit 500 m. Guri u ul i pari, normalisht, dhe priste në vendqendrim, uljen e kursantit të tij, Lutfi Jaho.
Motori i fikur
Pasi u fut në rreth e vendosi të ulej, Lutfiu, në travers me shenjën “T”, kur ishte duke fluturuar paralel me shenjat e uljes, në planin horizontal, lëshoi rrotat, verifikoi daljen e tyre, nëpërmjet ndezjes të llambave të sinjalizimit dhe dëftuesve mekanikë, dhe kur u bind se rrotat ishin lëshuar, i kërkoi leje për ulje udhëheqësit të fluturimeve: “46, rrotat i lëshova; më lejoni uljen”! Udhëheqësi i fluturimeve, pasi çmoi kushtet e në tokë, i lejoi Lutfiut uljen: “46: ju lejoj uljen, era në tokë 2-3 m/sek, përpara- djathtas”! Pas këtij çasti, kur Lutfiu po i afrohej kthesës së tretë, ndodhi e papritura. Prej atij çasti, deri sa avioni preku tokën, mes kursantit Lutfi Jaho, në ajër dhe udhëheqësit të fluturimeve, Salih Dibra, në tokë, u zhvillua ky dialog:
Lutfi Jaho: Unë 46-ta, para kthesës së tretë, në lartësinë 500 m, m’u fik motori!
Udhëheqësi i fluturimeve: Ç’farë thua ? 46-ta!
Lutfi Jaho ( përsërit): M’u fik motori!
Udhëheqësi i fluturimeve: Hap ventilin e izolimit!
Lutfi Jaho: E kam hapur ventilin e izolimit!
Ndërkohë, xhirot e motorit ranë në zero dhe zhurma e motorit pushoi. Aeroplani vazhdonte të humbiste lartësi, energjikisht. Rrotat e avionit ishin të lëshuar; Lutfiu, menjëherë mblodhi rrotat dhe lëshoi flatrat e bishtit. Ai vendosi të kalonte në ulje të detyruar, jashtë aerodromit. Ndërhyri udhëheqësi i fluturimeve:
Udhëheqësi i fluturimeve: Ç’farë do të bësh 46-ta? Do të hidhesh me katapultë?
Lutfi Jaho: Jo, nuk do të hidhem me katapultë; do të bëj ulje të detyruar!
Udhëheqësi i fluturimeve: Mblidh rrotat!
Lutfi Jaho : I kam mbledhur !
Udhëheqësi i fluturimeve: Lësho flatrat e bishtit!
Lutfi Jaho: I kam lëshuar!
Siç dëfton vetë Lutfiu, për të kryer uljen e detyruar, jashtë aerodromit, zgjodhi një shesh, në anë të vaskave me ujë të kripur. “Vazhdoja të humbisja lartësi. Kisha vendosur të ulesha tek disa barishte, në hapësirën mes dy vaskave të kripës. Duke vrojtuar, me më shumë vëmendje në tokë , e cila, me afrimin e avionit tek ajo dukeshin më mirë hollësitë, për një çast diktova se ato që më ishin dukur si barishte ishin njerëz. Ata ishin punëtorë të ndërmarrjes së kripës, të cilët po hanin mëngjesin, së bashku, në hapësirën që zgjodha për t’u ulur. Punëtorët u turrën me vrap, në drejtime të ndryshme, kur panë që aeroplani u drejtua nga vendi ku ata ishin ulur. Njëri nga punëtorët, i cili kishte kryer shërbimin ushtarak në njërin nga repartet e aviacionit, i paralajmëroi shokët që të largoheshin dhe ata e dëgjuan. Vazhdimisht më vinte në kufje zëri i qetë i udhëheqësit të fluturimeve, i cili, edhe pse nuk më kishte në fushën e të pamit, më fliste, vazhdimisht, duke më kujtuar veprimet që duhet të kryeja”.
Lutfiu e dëgjonte, me vëmendje udhëheqësin e fluturimeve në udhëzimet që i jepte atij dhe vepronte, me qetësi e siguri, sipas atyre që dëgjonte në radio.
Manovra e uljes
Për të mbërritur fiks, në vendin që zgjodhi, ai bëri rrëshqitje (një manovër gjatë së cilës avioni humbet shpejt lartësi; përdoret për saktësimin e llogaritjes dhe në luftën kundër erës anësore) në anën e majtë të boshtit të uljes dhe ia arriti qëllimit. Ky veprim, dëshmon dhe për aftësi e guxim dhe për autonomi veprimi.
Në lartësinë e rrafshimit të aeroplanit, për ta nxjerrë atë nga këndi i planërimit e për ta vendosur paralel me sipërfaqen e tokës, kursantit i doli përpara një pengesë e paparashikuar. Dekovili, me vagonët që transportonin kripën, nga vendi i nxjerrjes në atë të grumbullimit ishte i ndalur. Avioni që pilotohej nga Lutfiu, e kaloi dekovilin, siç dëshmuan ata që e panë ndodhinë, në lartësinë rreth 30cm. Kur pa se vaska që kish zgjedhur për t’u ulur ishte katrore, në formë dhe me përmasa të përshtatshme, e rrotulloi, me pedale avionin, në mënyrë që të shfrytëzonte, për ulje, gjerësinë e saj dhe i dha avionit pozicion dypikësh, me kënd më të madh se zakonisht. Këto veprime, dëshmojnë aftësitë e mira tekniko-profesionale dhe se kursanti e shikonte mirë tokën.
Në vaskën me ujë të kripur, kishte mjaft llurbë (llucë), thellësia e së cilës arrinte deri tek gjunjët. Avioni preku sipërfaqen e ujit të kripur, diku nga mesi i vaskës. Avioni me numër anësor 480 “ lundroi “ nëpër ujin e kripur, rreth 94m. Fillimisht, me ujin u takuan rezervuarët varës, nën krahë, të cilët ishin bosh. Prania e tyre në avion , e mbrojti sipërfaqen e poshtme të trupit dhe krahët e avionit, nga goditja e parë. Avioni takoi lehtë e Lutfiu ndjeu një goditje, lehtësisht të përballueshme nga kursanti, e cila rezultoi, pa ndonjë dëmtim. Rripat e kabinës, të cilët i kishte shtrënguar, fort, e ruajtën nga ndonjë goditje e mundshme, me aparaturat e kabinës, në veçanti me shënjestrën. Rezervuarët varës, nga goditja që morën, u ndanë në katër pjesë. Për fat, avioni nuk pësoi shëmtime e deformime.
Lutfiu, kur aeroplani i tij ndaloi, bëri ç’hermetizimin e kabinës, hapi fanarin dhe doli nga kabina e u hodh në ujë. U largua pak, nga aeroplani dhe e vështroi atë, me vëmendje, se mos, nga goditja e parë ishte shkaktuar flakë. Mbasi u sigurua se kjo nuk kishte ngjarë, Lutfiu u afrua sërish tek avioni, u ngjit mbi krahë dhe qëndroi në pritje të ardhjes së njerëzve. Distanca, nga aerodromi ishte jo e vogël.
“Më jepni një cigare”
I pari shkoi pranë avionit tekniku Gjin Gjini, e, pas tij, të tjerët, kursanti Azis Alla, shok kursi i Lutfiut dhe mjeku specialist i aviacionit Lulzim Bilbili. Luli, me trup të shkurtër e të rrumbullakosur, kishte vrapuar shumë dhe e kishin mbuluar djersët. Si profesionist me përvojë në të tilla ngjarje, doktor Lulzimi, nuk kishte harruar të merrte me vete aparatin e matjes së tensionit. Duke përqafuar Lutfinë, mjeku, fillimisht i mati pulsin, me dorë, pastaj e ndihmoi të përvishte mëngën e kominosheve dhe i mati tensionin. Në rrembat e Lutfi Jahos, për habinë e të gjithëve, tensioni arterial ishte 120/80 mm të tubit të zhivës; aq sa ishte përpara së kursanti të çohej në ajër. Një rast me domethënie.
Pas pak, për tek avioni u turrën dhjetëra njerëz; kureshtarë dhe për të ndihmuar. Lutfiu u bërtiti, me zë të qartë e të fortë: “Mos u afroni, se avioni është plot, me municion luftarak”! Punëtori që kishte kryer shërbimin ushtarak në një repart aviacioni, pyeti: “A ka njerëz të tjerë në avion”? “Jo”! u përgjigj Lutfiu dhe i kërkoi punëtorit të njohur një cigare dhe një shkrepse, për ta ndezur. Punëtori u afrua, e përqafoi kursantin, dhe i përlotur i ofroi dy paketa me cigare “ Partizani” dhe shkrepsen.
“Po unë një cigare të kërkova; merri paketat”!- i tha Lutfiu bujarisht! Por ai nguli këmbë, që Lutfiu t’i mbante paketat e ai nuk ia prishi.
Pse u fik motori?
Për shokët e Lutfiut dhe instruktorët e tyre çdo gjë u bë e qartë dhe shpejt. Kishim të bënim me një rast fatkeq, i cili, falë aftësive vepruese të kursantit Lutfi Jaho, përfundoi, pa pasoja të rënda.
Po atë ditë, nga Tirana, me një helikopter Mi-4, erdhën ata që do të bënin ekspertizën e ngjarjes dhe do të përpilonin përfundimet e saj. Ata ishin të profileve dhe specialiteteve të ndryshëm, nga kuadrot më kompetentë të njësisë. Ekspertët këqyrën vendin e ngjarjes; kontrolluan aeroplanin me numër anësor 480, biseduan me pilotin, pyetën udhëheqësin e fluturimeve dhe, në përfundim, arritën në konkluzionin: “Aeroplani me numër anësor 480, atë ditë, ishte lëshuar në fluturim, pa patur furnizim të plotë me karburant”!
Mbi rastin heroik të kursantit Lutfi Jaho, i cili, po ta thuash siç ishte, në atë kohë ishte rast unikal në botë, shkroi, në shtypin e kohës, vetëm Bashkim Kozeli, i cili ndodhej pranë udhëheqësit të fluturimeve dhe e vrojtoi rastin në gjithanshmërinë e tij. Nuk di, përse, kjo ngjarje e jashtëzakonshme kaloi ashtu; sikur nuk kishte ngjarë asgjë; me tendencën për t’u harruar.
Biografia
Kush është piloti Lutfi Jaho
Lutfi Vesel Jaho, u lind në qytetin e Gjirokastrës, më 2 shkurt të vitit 1943. Babai i tij, Veseli, ishte fermer; e ëma, Katerina, ishte shtëpiake. Çifti lindi pesë djem dhe një vajzë. Tre nga djemtë e tyre u bënë oficerë. Fëmijërinë e hershme dhe moshën e shkollës shtatëvjeçare, Lutfiu i kaloi, në Gjirokastër. Në vitet 1958-1962, ai kreu Shkollën e Mesme të Përgjithshme Ushtarake “ Skënderbej”, në Tiranë.
Në vitin 1962, hyri në Shkollën e Aviacionit, të cilën e përfundoi në vitin 1966. U diplomua pilot gjuajtës-bombardues e u titullua oficer. Vitin 1967, ai e përcolli, në Regjimentin e Aviacionit, në Qytetin “Stalin” (sot Kuçovë), ku fluturoi në aeroplanët reaktivë Mig-15. Në vitin 1968, Lutfiu u caktua instruktor i teknikës së pilotimit, në Shkollën e Aviacionit, nga ku kishte dalë një vit më parë.
Viti 1972, e çoi Lutfi Jahon në Akademinë Ushtarake (Fakulteti i Aviacionit), në Tiranë, të cilën e përfundoi pas dy vitesh. Pas përfundimit të Akademisë, ai u caktua shef i stërvitjes dhe shef operativ, në Shkollën e Aviacionit, në Vlorë.
Në vitet 1975-1978 Lutfi Jaho, shërbeu në detyrën e zëvendëskomandantit të Shkollës së Aviacionit për sa i takon procesit mësimor. Vitet e fundit të karrierës ushtarake 1988-1992, Lutfiu u caktua në detyrën e shefit të shtabit, të Shkollës së Aviacionit dhe në vitin 1992, doli në pension.
Udhëheqësi i fluturimeve
Ndihma që i jep udhëheqësi i fluturimeve, pilotit që ndodhet përpara një rasti fatkeq, është e drejtpërdrejtë dhe efektiviteti i saj është i pallogaritshëm. Arsyet janë: Udhëheqësi i fluturimeve, si rregull është njëri nga pilotët më të kualifikuar e me funksione drejtuese, në komunitetin e pilotëve të atij grupimi. Konkretisht: Salih Dibra, aso kohe mbante klasin e dytë të pilotit gjuajtës-bombardues dhe kishte stazh e përvojë të gjatë fluturimi, në aeroplanët reaktivë Mig-15. Ai qëndron në tokë, mes specialistëve që e rrethojnë e vështron zhvillimin e ngjarjeve nga pozitat e njeriut të qetë, edhe pse është i impenjuar me ngjarjen dhe ndjek me shumë përgjegjësi dinamikën e saj.
Përgjithësisht, kur udhëheqësi i fluturimeve flet qartë, qetë dhe thotë fjalë të kursyera e ato që duhen, kthehet në një shok, mik, qetësues, inkurajues, dhe pilotit i duket sikur nuk është i vetëm, në ajër, por, së bashku me udhëheqësin e fluturimeve do ta kapërcejë rrezikun.
