1.Duke hedhur një vështrim historik mbi këtë vrasje kemi koleksionin e gazetave; “Dielli” që botohej në SHBA. Gazeta në 3 Maj 1924 shkruan:-Vrasja e A. Rustemit zëmëron tërë vendin kundër guvernës”. Gazeta ka një nëntitull tjetër më poshtë ku shkruhet:-”Sjellja e guvernës në vrasjen e Avniut e vë në dyshim vendin. Sërish më poshtë një titull me germa kapitale:-”26 deputet të opozitës ikin nga Tirana”, më poshtë s’kthehen prapë veç kur të themelohet qetësia dhe propozojnë që Kuvendi të mblidhet gjetkë. Kabllogram nga Fan Noli. Vlorë më 1 maj 1924. “Vatra, Boston.’Vrasja e Avni Rustemit ndezi një zemërim anë e anë të Shqipërisë. Njëzet e gjashtë deputetë të opozitës lajmëruan sot se nuk do të kthehen në Tiranë veç në qoftë që gjendja normale vendoset përsëri dhe propozuan , që gjer atëherë Kuvendi Themeltar ti mbajë mbledhjet në një tjatër qytet.” Noli.
Në një artikull tjetër kushtuar kësaj vrasje thuhet: “Pas disa lajmeve që sjellin disa shqiptarë prej qarkut të Korçës, të cilat arrinë tani shpejt nga Shqipëria. Kur u bë vrasja e Avni Rustemit në Tiranë, aty pranë u ndodhën disa xhandarë, por asnjë prej tyre nuk u sul për të zënë vrasësin. Populli në Tiranë beson se xhandarët kishin urdhër që të silleshin asisoji. Më anë tjetër , gazeta :’Politika” që botohet në Vlorë nën drejtim të Z.Seit Kemal, shkruan në dt 24 prill Nr 12, këto hollësi:-Posa u muarr vesh vdekja e Avniut në Vlorë tërë populli rrodhi përpara bashkisë dhe me lotë në faqe kërkonin shpagim jo nga vrasësi, por nga shtytësit e vrasësit, të cilët i quan dhe e di cilët janë. Në atë kohë nga ballkoni i bashkisë u këndua telegrami i Zotit Luigj Gurakuqit (i cili lajmëronte vdekjen e Avniut). Në mbarim të lëcitjes së telegramit, populli briti :’Poshtë Ahmet Zogolli, Esadi i Ri i mbyllur në mure të pallatit të tij, më keq se sulltanët e Turqisë e të feudalëve të kohës së Mesme.’Si kuptohet populli i di ata 2-3 veta që përgatitën këtë tragjedi kundër tij. Populli i Vlorës i bashkuar me tërë patriotët dhe popullin e krahinave motra, kërkon dorëheqjen e kësaj qeverie, e cila s’është e zonja t’i bëjë ballë gjendjes së rrezikshme, por kjo është vegël ose istrument i Ahmet Zogollit. Veç këtyre kuvendi kushtetues, s’mund të bisedojë lirshëm në Tiranë në një kohë që dhëndëri tmerron gjithë shtetin e vjehrrit, trupërisht e formalisht rri në krye të Qeverisë, për t’ju vënë perde programeve mistere të dhëndrit.
2.Gazeta:”Drita’ e Gjirokastrës, jep këto hollësira mbi vrasjen:-Avniu një javë para vrasjes kish ardhur në Vlorë, po shkoj përsëri në Tiranë i thirrur nga miqtë që të merrte pasaportën për të vajtur në Amerikë, ku do të mblidhen ndihma për organizatën;”Bashkimi”. Më 29 të muajit, të diel, kur ish duke shkuar me Z Midhat Dely, Abdurrahim Këllëci dhe Hoxha Kadrinë befas u plagos nga një millona të quajtur Sali Isuf Reci nga Tirana. Gjaksori u arratis, dhe i gjori Avni ndonëse i plagosur e qëlloi katër herë goditësin . Plumbi e mori Avninë në anë të mëngjër dhe i shkoi midis brinjëve 7 dhe 8, goditi mushkrinë dhe qëndroi përmbi stomak. Me plagën e rëndë rrojti 40 orë dhe nuk u përkul kurrë dhe nuk u dëshpërua si ca burracakë. Avniu vdiq ashtu si rrojti, si hero.”
Një shkrim tjetër citohet korrespodenti Francesco Argondizza, Romë, Maj ku thuhet:”Në varrimin e Avni Rustemit në Vlorë u mblodhën 30 anëtar të Kuvendit Themeltar, midis të cilëve ishin Sotir Peci, Luigj Gurakuqi dhe Dr Fahriu. Pas varrimit u mbajt një mbledhje në të cilën muarën pjesë edhe delegatë nga katundarët e Shqipërisë për të studiuar ndodhjen e krijuar nga shkaku i vrasjes së deputetit të Kosovës. Në këtë mbledhje u përfundua t’i dërgohet një telegram guvernës me anë të cilët kjo të ftohet që të jap demcjen dhe një tjetër Kryetarit të Kuvendit dhe Këshillit të Naltë, që Kuvendi themeltar të mblidhet në një tjetër qytet, ku siguria të jetë e garantuar. Më në fund u shpërnda një thirrje për popullin shqiptar që të jetë gati për çdo ngjarje.Të gjitha këto janë shenja që ndodhja e shpirtit të vendit është turbulluar thellësisht…
3.Në një artikull me titull: “Vrasja e Avni Rustemit. Si ngjau tragjedia.(Marrë nga gazeta “Dajti”).Të dielën në 20.IV.24 ora 4.30 mbas dreke Avni Rustemi u plagos u çua në spital ku posa u fut në dhomë thirri ZZ Ali Këlsyrën dhe Haki Stërmilli dhe u tha të lajmofshin telegrafisht shqiptarët e Amerikës, se ai në një kohë që përgatitesh për me shkue në Amerikë në emër të shoqërisë:”Bashkimi”, për me kërkua nga shqiptarët ndihmën; me ndihmën që të zhduk errësirën e maleve tona u plagos tradhtisht dhe mandej kish shtue e thanë , ndoshta do të shkojë. Telegrami më atë çast u hoq prej zotnive të Naltë përmendur. Atë plumb që kish mbetur brenda iu nxor. Lulja e djelmonisë shqiptare, heroi i kombit u dergj 15 orë,15 minuta dhe ndërroi jetë më 22.IV.24.2.20 mbas dreke u dergj tepër i qetë dhe pa besdi. Në rast të dergjes fjalët e tij qenë kështu: “Kombi dhe përparimi i popullit. Çastet e fundit të jetës së vet i kaloi në mënyrë tepër të mrekullueshme tue mos rënkue dhe tue mos përpjekë aspak nga ashpërsia e rreptësia e mortjes së pamëshirshme. Mbasi u vyshk bubuqja e nacionalizmes shqiptare u balsamos dhe zemra iu nxorr për me u ruajt në shoqëri të:’Bashkimit”. Anëtarët e shoqërisë së :”Bashkimit” simbas programit të rregullueme që atë kohë që u plagos, kryetari tyre me radhë shkuen në roje e shërbim të tij dhe mbas ndëroi jetë për nder gjithnjë vazhdojnë tue përgjue nga katër vetë në orë . Në këtë përgjim kanë marrë pjesë edhe disa deputet e civila për t’u qenë gati gjithmonë, anëtarët e Bashkimit”. Kjo mënyrë përgjimi do të vazhdojë deri kur të varroset në Vlorë, në gji të Ismail Qemalit. Sikur para vdekjes ashtu edhe mbas, një numër i madh Misash, nëpunësit e popullit e vizituan shtyllën e fortë të atdheut. Më 23.IV.24, një numër tepër i madh prej oficerave që ndodhen këtu erdhën dhe e vizituan të ndjerin dhe në emër të oficerave të ushtrisë kombëtarë, para tij me respekt të plote mbajti një fjalë tepër të mallëngjyeshme Major Z.Bajram Fevziu. Po më atë ditë pasdite erdhën në vizitë gjithë nxënësit e nxënëset e shkollave të Tiranës, në emër të të cilëve, mbajti një fjalë Inspektori i arsimit Z Jani Minga. Më 22.IV.24 ora 5.30 mbas dreke u mbajt një demonstrasion hidhërimi në qytet ku morën pjesë gjithë anëtarët e shoqërisë: “Bashkimi”,një numër i madh prej zonjash, shumë deputetë e nënpunësa dhe gjithë populli, ku demostratistët qëndruan para godinës së spitalit një komision i përbërë prej ZZ Ali Këlsyra, Stavro Vinjani, Luigj Guirakuqi,….hynë brenda dhe vizituan të ndjerin Avni. Para Avniut mbajti një fjalë të shkurtër Z Ali Këlsyra t’u thënë se populli shqiptar e nacionalizma kurrë nuk kanë me harrue. Prej spitalit u shkue para kryeministrisë ku qëndruan demostratësit dhe hynë brenda në kryeministri një komision …
Nga Shën Mitër Korona. Llambi Gjergju më 30.4.1924 i kushton këtë poezi.
Avni! Si ty s’ka për të parë Atdheu/!Fatos, që dhe jetën për liri, si ajo dorë që të vrau mos mbiftë nga dheu/,dhe ti që lartë shiko o Perëndi/.Me të vërtetë si duket, ai nuk leu/, po nga qielli, zbriti befas në Arbëri/.Dhe si Johanna e Arkut i shkreti kreu/, nga një sundim popullin e ti.
Si rrinte shpirti pa kushtuar/Jetën e bukur ah! për një qëllim/.Që në mëndjen e tij e kish pa e plotësuar/.Dhe sot që atdheu rrezik të madh kalon./Prej djemurisë ç’dukën atë trim/,Që nashti e qan, si shenjtë e adhuron…
