Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE) është një nga kanalet e ndryshme me të cilat zhvillohet veprimtaria diplomatike për zgjidhjen e krizave politike rajonale e ndërkombëtare. Roli i saj ka vendin e vet edhe në përpjekjet për de-përshkallëzim dhe zgjidhjen e krizës së shkaktuar nga kërcënimet e Rusisë për pushtimin e Ukrainës.
Bashkimi Evropian vlerëson ndihmën e kësaj organizate edhe në arritjen e një zgjidhjeje sipas formatit të “Normandisë”, ku bëjnë pjesë Gjermania, Franca, Rusia dhe Ukraina. Gjatë vizitës së saj në Kiev, Ministrja e Jashtme Baerbock u takua gjithashtu me ekspertë gjermanë të Misionit Special të Monitorimit të OSBE-së për Ukrainën, për të shprehur vlerësimin e Qeverisë Federale për punën e tyre të rëndësishme.
Në të njëjtën kohë, Ambasadori rus në OSBE, Alexandër Lukashevich, njoftoi se Rusia nuk ka ndërmend të diskutojë iniciativat e saj të politikës së sigurisë nën ombrellën e OSBE-së.
Qëndrimi i diplomacisë ruse për rolin e rëndësinë e OSBE-së mund të duket si nënvleftësim e deri fyerje, por në përmbajtje është i saktë dhe i drejtë. Ajo ka dy mangësi themelore: E para, organizatës i mungon autoriteti ligjor, pasi nuk ka një status juridik ndërkombëtar. OSBE-së i mungon autoriteti ligjor ndërkombëtar. E dyta, ajo karakterizohet nga “struktura amorfe”.
OSBE-ja nuk ka një traktat themelues sipas ligjit ndërkombëtar. Pavarësisht se ajo u riemërua nga një konferencë (KSBE) në një organizatë (OSBE) në Samitin e Budapestit në 1994, ajo vazhdon të jetë një forum dialogu politik me struktura pothuajse të përhershme. Jo më kot flitet për 57 “shtete pjesëmarrëse” midis Vankuverit dhe Vladivostok-ut, jo për shtetet anëtare.
Mungesa e statusit juridik është më shumë se një sofistikë juridike. Baza ligjore e pasiguruar e organizatës ka një ndikim të drejtpërdrejtë me kompetencat dhe në punën e saj: Statusi, imuniteti dhe privilegjet për zyrat dhe punonjësit duhet të bien dakord në mënyrë dypalëshe me secilin vend.OSBE-së i mungon autoriteti sipas të drejtës ndërkombëtare, gjithashtu dhe veçanërisht në krahasim me organizatat e tjera ndërkombëtare. Vendimet në OSBE nuk janë ligjërisht të detyrueshme.
Prandaj, del në pah fakti se autoriteti politik është më i pranueshëm dhe më i rëndësishëm për OSBE-në. Si forum i vetëm i politikës së sigurisë, ai bashkon të gjitha vendet evropiane, shtetet e ish-Bashkimit Sovjetik, SHBA-të, Kanadanë dhe Mongolinë. Rusia dhe vendet e NATO-s ulen çdo javë në të njëjtën tryezë në qendrën e konferencave në Vjenë Hofburg.
Megjithatë, për shkak të ndarjeve të thella brenda organizatës dhe rregullit ekzistues të konsensusit, vendimet me ndikim të gjerë janë një përjashtim. Nëse ka sukses, siç ishte rasti me themelimin e misionit vëzhgues të OSBE-së në fillim të krizës në Ukrainë në 2014, për të cilin përpjekjet intensive negociuese të ministrit të jashtëm gjerman Steinmeier dhanë një kontribut të rëndësishëm, që tregoi se vendimet e OSBE-së dhanë një efektivitet të lartë, me peshë në marrëdhëniet midis shteteve pjesëmarrëse. Momente kaq të mëdha të diplomacisë mund të jenë të realizueshme nëse dëshmohet përkushtim dhe vullnet politik i sinqertë për zgjidhje me interesa të përbashkëta.
OSBE e gjen veten në një krizë të përhershme në prag të paaftësisë për të vepruar. Presidenca suedeze përfundoi në dhjetor 2021 me rezultate të vogla thelbësore. Takimi i Zbatimit të Dimensionit Njerëzor i organizuar nga OSBE, konferenca më e madhe në Evropë për të drejtat e njeriut, dështoi për shkak të rezistencës nga Rusia. Mosmarrëveshjet për misionet e vëzhgimit të zgjedhjeve janë rregull. Edhe për çështjet e supozuara operacionale si buxheti vjetor apo axhenda për konferencën vjetore të sigurisë, është jashtëzakonisht e vështirë të arrihet një marrëveshje. Në vitin 2020, organizata shkoi veçanërisht thellë në humnerë kur, në një krizë të paprecedentë të lidershipit, zëvendësimi dhe mandatet e katër posteve të saj më të rëndësishme, përfshirë Sekretarin e Përgjithshëm, ishin për diskutim.
Sfondi i kësaj janë dallimet thelbësore në lidhje me thelbin e OSBE-së. Shtetet perëndimore theksojnë qasjen politiko-ushtarake, ekonomike, mjedisore dhe të të drejtave të njeriut ndaj sigurisë, që doli nga Helsinki dhe karakterizon organizatën. Në veçanti, disa shtete lindore pjesëmarrëse vënë në dyshim kompetencën dhe axhendën në fushën e të drejtave të njeriut. Nëse OSBE-ja do të themelohej sot, edhe një marrëveshje mbi parimet e organizatës do të ishte e vështirë të imagjinohej. Sigurisht që nuk kanë munguar përpjekjet për reforma ndër vite. Por reformat kanë dhënë pak rezultate. Është e dyshimtë nëse kryesimet e ardhshme të OSBE-së – këtë vit Polonia, pastaj Maqedonia e Veriut, Estonia (që do të konfirmohet) dhe Finlanda – do të jenë më të suksesshme.
Gjeopolitikat e njëanshme të supershteteve ndikojnë drejtpërdrejtë në krizat politike rajonale dhe vështirësojnë e deri pamundësojnë zgjidhjen e tyre. Në këtë realitet duhet parë edhe veprimtaria e OSBE-së. Efektiviteti i saj ndikohet nga politika, jo nga aftësitë e saj operacionale. Në mënyrën më të qartë këtë e konstatojmë edhe në përballjen e Perëndimit me Rusinë. SHBA, NATO dhe BE vlerësojnë, kërkojnë dhe mbështesin më shumë rolin e OSBE-së në krizat politike. Moska thekson, nga njera anë, mungesën e rëndësisë së organizatës, por nga ana tjetër, ka kontribuar në këtë humbje të rëndësisë duke dobësuar mandatet dhe aftësitë operacionale. Vendet më të vogla si Armenia dhe Azerbajxhani shpesh pengojnë edhe vendimet më të thjeshta për çështje procedurale për arsye të konkurrencës kombëtare. Përgjegjësitë e misioneve në terren të OSBE-së janë të kufizuara nga vendet pritëse përkatëse, gjë që, me gjithë kritikat, është sigurisht e drejtë sovrane e tyre. Vendet perëndimore, gjithashtu, shpesh nuk i kushtuan OSBE-së vëmendjen që meritonte, duke preferuar organizata të tjera ose formate dypalëshe. Shumë shtete i kanë bërë gjithashtu një dëm me masat e rrepta shtrënguese.
Vështirë se ndonjë organizatë tjetër në botë ofron siguri me një çmim më të ulët. Buxheti i rregullt vjetor i saj prej rreth 138 milionë euro është modest në krahasimin ndërkombëtar. Misioni Monitorues i Ukrainës ka një buxhet të veçantë prej rreth 100 milionë euro. Në vitin 2020, OSBE punësoi mbi 3,500 staf nga 51 vende në 20 lokacione. Rezultatet e punës së tyre janë mjaft mbresëlënëse, gjë që tregohet sërish edhe në konfliktin e Ukrainës. Shpesh i fshehur nga opinioni publik, prania e vëzhguesve ndërkombëtarë të paarmatosur përgjatë vijës së kontaktit në Lindje bën një ndryshim të rëndësishëm. Personeli vendas ukrainas dhe i emigrantëve amerikanë, rusë dhe evropianë punojnë krah për krah.
Sipas raportit të fundit të Sekretares së Përgjithshme Helga Schmid, ndërmjet korrikut 2019 dhe tetorit 2021, OSBE ndërmjetësoi mbi 3000 armëpushime lokale. Puna e riparimit në infrastrukturën kritike të ujit dhe energjisë elektrike u ka dhënë miliona civilëve akses në shërbimet bazë. OSBE dokumenton (mos)përputhjen me Marrëveshjen e Minskut në raportet ditore dhe është një zë i domosdoshëm neutral në terren.
Ka arsye të ndryshme pse puna e saj vendimtare nuk merr vëmendje më të gjerë. Nga njëra anë, vëzhguesit pengohen masivisht në kryerjen e punës së tyre. Atyre iu mohohet qasja në rajonet dhe objektet përkatëse, liria e tyre e lëvizjes është e kufizuar dhe dronët e vëzhgimit të OSBE-së ndërpriten ose rrëzohen. Organizata regjistroi gjithsej 134,783 shkelje të armëpushimit në vitin 2020, që tejkalon shumë kapacitetin për të ndërmjetësuar armëpushimet. Megjithatë, në funksion të dinamikës gjeopolitike dhe zhvillimeve të shpejta aktuale në skenën botërore, puna e lodhshme e de-përshkallëzimit në zonat e konfliktit vazhdon të rrëshqasë jashtë fokusit të shteteve pjesëmarrëse.
Shtetet anëtare të Bashkimit Evropian kanë bërë të ditur domosdoshmërinë e mbrojtjes evropiane nga vetë evropianët. Në këto kushte shtrohet me të drejtë pyetja, se çfarë roli mund të luajë OSBE në një rend të ardhshëm evropian të sigurisë? Si me çdo organizatë, kjo në fund të fundit varet nga vullneti politik i shteteve pjesëmarrëse. Kjo është treguar edhe në përvojën e pasur të shteteve më të fuqishme në lidhje me zbulimin dhe parandalimin e hershëm, si dhe menaxhimin dhe modernizimin e konflikteve dhe grupin e tyre të provuar dhe të testuar të mjeteve për masat e ndërtimit të besimit.
Në përshkallëzimin akut që po vëzhgojmë dhe përjetojmë aktualisht me krizën e Ukrainës, çdo kanal bisede është i drejtë dhe i rëndësishëm, pavarësisht nëse bëhet fjalë për bisedime të drejtpërdrejta midis Rusisë dhe SHBA-së, Këshillit NATO-Rusi, një formati të riaktivizuar të Normandisë apo diplomaci diskrete në prapaskenë. Çfarëdo që shërben për të ruajtur paqen i shërben qëllimit të saj. Megjithatë, në afat të gjatë, është me vend të theksohet se ndjehet nevoja urgjente për një platformë gjithëpërfshirëse për sigurinë evropiane. Mbrojtja kolektive në kuadrin e NATO-s, e cila është përbërëse e politikës së jashtme dhe të sigurisë të shteteve anëtare, nga njëra anë, dhe siguria bashkëpunuese për të gjithë Evropën nga ana tjetër, nuk përjashtojnë njëra-tjetrën. Duke parë historinë e tyre, askush nuk është më i vetëdijshëm për këtë sesa Gjermania dhe shtetet që më parë ishin pjesë e ish Bashkimit Sovjetik. Kjo është pikërisht arsyeja thelbësore pse neve si evropianë kemi një interes të veçantë për një rend sigurie pan-evropiane edhe nëse qëllimi aktualisht duket veçanërisht i largët.
Roli dhe dobia e OSBE-së dëshmojnë për rëndësinë e saj si organizata më e madhe rajonale e sigurisë në botë. Problemet që dalin për përsosjen e saj janë sfida me të cilat ajo përballet me të ardhmen. Këto do të dëshmohen në efektivitetin dhe kontributin e organizatës që po shkon drejt 50-vjetorit Aktit Final të Helsinkit në 2025.
