Prof. Dr. Alqi Naqellari: Monetar i Ekonomive Mikse  sfidoi Ekonomitë e Tregut

Koronavirusi Covid-19, krahas dëmeve që i shkaktoi shoqërisë njerëzore në jetë njerëzish dhe rënie ekonomike, nxorri në pah edhe një sërë dobësi e të meta, në drejtim të sistemeve të organizimit shoqëror, organizimit monetar e financiar. Shtetet e ekonomive mikse, të socializmit të tregut, treguan avantazh në përballimin e kësaj pandemie, në raport me ekonomitë  e tregut. Ndër vendet përfaqësuese të Ekonomisë së Tregut përmendim SHBA, vendet e BE-së, UK, Japoni, Kanada etj. Në vendet me Ekonomi Mikse mund të përmendim Republikën e Kinës, Federatën Ruse etj. Gjatë pandemisë u duk qartë diferenca midis masave të marra, raporti jo i njëjtë midis politikave fiskale me politikat monetare. Ekonomitë mikse, modeli kinez i socializmit të tregut,  kishin më shumë mundësi të reagonin, ashtu si reaguan me politika monetare, të mbështetura me instrumente direkte dhe indirekte, sesa kishin ekonomitë e tregut. Këtu, përveç ndryshimeve të reagimeve të sistemeve të ndryshme, mund të dallojmë edhe dy mentalitete mbi vlerësimin, organizimin dhe menaxhimin e jetës social-ekonomike midis Perëndimit dhe Lindjes së Largët.

Ku u duk ky avantazh?

-Duket në mundësinë dhe shkallën e zbatimit të Instrumentit kryesor politik që kanë Bankat Qendrore të çdo vendi, në Normën Bazë të Interesit, (REPO-ve), krahas Normës së Rezervës së Detyrueshme dhe operacioneve në tregun e hapur. Vendet me ekonomi mikse, socialiste të tregut, kishin mundësi të vepronin me këto norma sepse i kishin shumë të larta në krahasim me ekonomitë e tregut. Konkretisht, nëse marrim vendet kryesore identifikuese të këtyre dy grupeve kemi këtë pasqyrë:

Norma Bazë e Interesit e BQ të Kinës dhe Rusisë ndaj disa Bankave të tjera të Ekonomisë Tregut SHBA, BE etj;

Të dhënat tregojnë se Kina, Rusia dhe India kanë pasur më shumë mundësi të aplikojnë politika ekspansioniste monetare.Ato mund të ndikojnë nëpërmjet uljes së NBI në zgjerimin e kreditimit, në rritjen e investimeve në ekonomi, në mbështetjen e ekonomive në vështirësi për likujditete të mjaftueshme në përballimin e situatës së krijuar nga Covid-19. Pikërisht këto politika aplikuan vendet me ekonomi mikse, stimulimin e Investimeve, likuiditeteve, për funksionimin normal të sipërmarrjeve ekonomike, duke mos diferencuar Konsumin si element më vete, ashtu si kundër vepruan ekonomitë e tregut.

Dinamika e NBI së Kinës nga 2014-2020

Shihet që Kina nga 2014 në 2020 e ka ulur NBI nga 5.6% në 3.85%. Kjo politikë ekspansioniste ka dhënë rezultate të prekëshme në ekonominë Kineze, në Investime e brendëshme, krahas IHD-ve, në rritjen mesatare prej 6% në 30 vitet e fundit. Të mos harojmë asnjë herë se (shpenzimet për investime) si pjesë e GDP së Kinës zënë 44.4% të saj, shifër nga më të mëdhatë në botë. Kështu edhe në prill 2020 Kina kishte akoma shumë mundësi të vepronte me politika Monetare. Në prill Norma Bazë e Interesitka ishin 3.85%. Deri në 1%, (shifër kjo që unë mendoj se është një minimum real i ndikimit në nxitjen e investimeve), ka mundësi të operojë me shumë sukses. Një ndryshim në NBI përcillet me efektivitet në Bankat Tregëtare të Nivelit të Dytë, sepse 6 prej tyre janë me kapital tërësisht shtetëror dhe krahas synimit të rritjes së të ardhurave të tyre kanë edhe mbështetjen e politikave monetare të Bankës Popullore. Këtë avantazh nuk e kanë Vendet e Ekonomisë së Tregut si në SHBA dhe BE, sepse në këto vende nuk ka Banka Tregëtare të nivelit të Dytë me kapital shtetëror, në mënyrë që të mbështesin politikat e tyre monetare dhe për pasojë në synimet makroekonomike. Kjo mosmbështetje shihet qartë edhe në ekonominë shqiptare. Veprimet ekspansioniste të BQSH-së nuk janë shoqëruar me ulje të normave të interesit të kredive në masën që të ndikonin mbi rritjen dhe nxitjen e investimeve, por kanë ndikuar në uljen e normave të interesit të depozitave, dhe për pasojë në rritjen e fitimeve të tyre.

            Cilat ishin disa nga veprimet e Ekonomive Mikse?

Sistemet Mikse janë dy nivelore: Me Bankë Qendrore dhe me Banka Tregëtare. Bankat Tregëtare janë me kapital privat, kapital shtetëror etj. Në këtë kuadër, sistemi monetar Kinez, që po e marrim si përfaqësuese të këtyre ekonomive, është dy nivelor. Në Kinë ka Banka Tregëtare me kapital plotësisht shtetëror. Kështu, Kina aplikon instrumentet direkte dhe indirekte. Është njësoj si ka qënë Shqipëria deri në vitin 2003. BQE e Kinës vepron jo vetëm me instrumente Indirekte Monetare, por edhe me Instrumente Direkte, duke përcaktuar edhe stokun e investimeve, normat e kredive dhe depozitave me kufizime. Kjo kompetencë dhe Objektivi  i saj Kryesor, (Sipas Neni 3. Qëllimi i politikave monetare është të ruajë stabilitetin e vlerës së monedhës dhe në këtë mënyrë të promovojë rritjen ekonomike), i lejojnë që ajo të ketë më shumë liri veprimi, më shumë instrumente sesa kanë Fed-i dhe BQE-ja Europiane.

Sistemi bankar Kinez ka 6 banka të nivelit të dytë, ose banka tregëtare me kapital tërësisht shtetëror. Katër bankat e para janë bankat më të mëdha në Kinë. Këto katër banka kanë qenë edhe katër bankat më të mëdha në të gjithë botën në vitin 2018, sipas sondazhit statistikor të bërë nga “The Banker.- Industrial and Commercial Bank of China” (ICBC). – “China Construction Bank Corporation” (CCB ështe një nga 2 bankat më të mëdha në botë). “Bank of China”(BOC), “Agricultural Bank of China” (ABC). “Bank of Communications”(BoCom)  “Postal Savings Bank of China” (PSBC).

            Që nga 5 maj 2020, gjithësej 7,037 ndërmarrje morën në Kinë, 269.3 miliardë juanë nga faza e parë e programit me një normë mesatare vjetore të ponderuar të interesit prej 2.5%, dhe 399.6 miliardë juanë ishin disbursuar në fazën e dytë.

Norma mesatare e interesit për kreditë e biznesit në mars ishte 0.3 pikë përqindje më e ulët se në dhjetor, një rënie më e madhe se ajo e normave të reja kryesore të kredisë kombëtare. Banka Popullore Kinës:

– Njoftoi paketën shumë-agjencive për të mbështetur sistemin financiar.

– Rriti likuiditetin e bankave përmes një operacioni të madh në REPO.

– Njoftoi rimbursim special të RMB  përmes bankave komerciale kombëtare dhe lokale.

– Paralajmëroi hapa për të mbështetur emetimin e bonove nga institucionet financiare.

– Uli normën e lehtësimit të kredisë afatmesme me 10 pikë bazë (bp).

– Uli normën fillestare të kredisë 1-vjeçare me 10bp dhe nivelin e parë të kredisë 5-vjeçare me 5bp.

-Banka Popullore e Kinës (PBOC) rriti kredinë, dhe kostot më të ulëta të financimit, veçanërisht për firmat e vogla që konsiderohen si jetike për rritjen dhe vendet e punës, akomodimin e shpenzimeve të rritura fiskale, sipas tre burimeve të përfshira në diskutimet mbi politikën e brendshme.

-PBOC po shkurton raportin e kërkesës së rezervës së detyrueshme (RRR) – shumën e parave të gatshme që bankat duhet të mbajnë si rezerva – për herë të tretë këtë vit, dhe uli normën e interesit për rezervat e tepërta të bankave për herë të parë që nga viti 2008.

– PBOC do të forcojë politikën monetare lehtësuese, por është e pamundur që ajo të ndjekë Rezervën Federale,” do të ndërmarrë një qasje hap pas hapi dhe do të rezervojë disa mjete mbrojtëse.”

– PBOC ka mbajtur të pandryshuar normën e depozitave bazë në 1.5% që nga tetori 2015. Inflacioni i konsumatorit ishte 5.2% në shkurt.

– Një deklaratë e PBOC tha se Kina do t’i përmbahet “qëndrimit të kujdesshëm të politikës monetare” megjithëse zbatimi do të jetë “më fleksibël”, do të maksimizonte plotësisht, Regjimin e Normës Fillestare të Kredisë, por nuk përmendi normat e interesit.

Cili ishte qëndrimi i Ekonomive të Tregut BE, SHBA,  ndaj Covid-19?

Çfarë tregoi qëndrimi i Qeverisë së SHBA- Fed, dhe qëndrimet e vendeve të BE- BQE-së? Të dhënat e NBI-ve të tyre nuk u lejojnë më asnjë mundësi veprimi, sepse ato ose janë 0 ose janë afër zero ose janë me minus. Ato kanë dështuar në përdorimin e këtij treguesi. BE, SHBA e kanë zero, Japonia, dhe Zvicera me minus. Disa vende Europiane kanë aplikuar norma me minus. Ato mund të vepronin me Normën e Rezervës së Detyrueshme, me të cilën vepruan, por me këtë Instrument, vepruan edhe Bankat Kineze dhe Ruse. Bankat e Perëndimore më së shumti vepruan me përdorimin e instrumentit borxhrritës- blerjes nga Qeveria, të Instrumenteve të Borxhit. Ky veprim është karakteristik për ekonomitë Europiane por doli  më në pah edhe për ekonominë Amerikane. SHBA-ja bëri veprime të pa imagjinueshme në raport me sistemin Monetar jo vetëm amerikan por edhe atë botëror. Kjo duke u nisur edhe nga roli i dollarit si para botërore.Trump, si Republikan i dha një frymëmarrje shumë të fuqishme Fed-it i cili është vënë në vështirësi nga zhvillimet e fundit dhe sistemit Virtual, nga paraja virtuale dhe përhapja e saj e shpejtë në vendet e botës. Kina, do të eksperimentojë në disa nga qytetet e saj të mëdha paranë virtuale. Të mos harojmë se Kina ka mbi 115 qytete me mbi 1 milionë banorë.

Shtetet e Bashkuara të Amerikës.- Në Fazën 1 (6 Mars 2020) – miratuan 8.3 miliardë dollarë në ndihmë: Financimi fillestar dhe mbështetja për zhvillimin e vaksinave. (Act, HR 6074).

Faza 2 (18 Mars 2020) – Ndihmë 105 miliardë dollarë: Pushime të paguara për sëmundje, papunësi dhe ndihmë ushqimore.( Act, HR 6201).

Faza 3 (27 Mars 2020) – Akti i Ndihmës,  2.3 mijë milliardë dollarë në ndihmë: Ndihma kryesore individuale dhe e biznesit dhe stimulim ekonomik, paketa më e madhe që adreson COVID-19 deri më sot. Ndihma ndaj 120 shteteve 2.4 miliard dollarë.(CARES Act), HR 748.

Masat tatimore – direkte dhe indirekte shtyrjet e pagesës, uljet e tarifave, etj.

Bashkimi Europian. Për të mbështetur qytetarët dhe vendet e BE-së në rimëkëmbjen nga rënia ekonomike e shkaktuar nga pandemia COVID-19, udhëheqësit e BE-së më 23 Prill 2020, u angazhuan për krijimin e një fondi të rimëkëmbjes së BE-së, që synonte zbutjen e efekteve të krizës. Më 27 maj 2020, Komisioni Europian prezantoi propozimin e tij për planin e rimëkëmbjes, duke përfshirë:

-një buxhet të rishikuar afatgjatë të BE-së, prej 1 100 miliardë €, për 2021-2027

-një përforcim të përkohshëm prej 750 miliardë € (Gjenerata e ardhshme BE-së)

Këta elemente janë përveç tre rrjetave të sigurisë prej 540 miliardë eurosh të vendosura tashmë nga BE-ja për të mbështetur punëtorët, bizneset dhe vendet.

Politika monetare e BQE-së. Në zonën e euros, Banka Qendrore Europiane ka reaguar me politikë të fortë monetare dhe masa mbikëqyrëse të shpallura në 12 dhe 18 Mars 2020.Qeveritë në të gjithë Bashkimin Evropian shpallën masa të ndryshme fiskale për të përmirësuar pasojat ekonomike. Banka Qendrore Evropiane ECB shpalli programin e blerjes urgjente 750 miliardë euro (17 Mars 2020). Më 4 qershor 2020, Banka Qendrore Europiane njoftoi se programi i blerjes së urgjencës pandemike do të rritet për 600 miliardë euro, duke arritur në një total prej 1 350 miliardë eurosh.

EIB aprovon 25 miliardë euro, Fondi Garantues Pan-Europian në përgjigje të krizës COVID-19 (EIB=Banka Evropiane e Investimeve, 26 maj 2020).

Karakteristikë e këtyre veprimeve është blerja e Instrumenteve të borxhit, në përmasa të pa imagjinueshme. SHBA,(9.1% GDP), Gjermania (13,3%/GDP), dhe Anglia (4.8%/GDP), kanë marrë risk shumë më të madh në “Impulsin e menjëherëshëm fiskal= shpenzime shtesë qeveritare, (të tilla si burimet mjekësore, mbajtja e njerëzve të punësuar, subvencionimi i NVM-ve, investimet publike) dhe të ardhurat e prapambetura ,(siç është anulimi i taksave dhe sig.sh.)” duke thelluar Deficitet Fiskale të vendeve të tyre pa perspektivë rikuperimi. Një nga arsyet, si e shpjeguam edhe më lartë është se dollari zë 60.89% të rezervës botërore, euro zë 20.54%, jeni 5.7%, paundi 4.62% etj, pra funksioni i tyre si para botërore, që shpërndan pasojat negative në vendet e tjera të botës, Kina zë vetëm 1.96%, Rusia, India  zero.

Këto të dhëna tregojnë qartë se sistemi monetar i ekonomive mikse është më vital, më i manovrueshëm, me më shumë instrumente makroprudencial në shërbim të ekonomive të tyre sesa sistemi monetar i ekonomive të tregut, i cili ka mbetur tek Letrat me Vlerë. Sa herë ndodhen keq vendet e BE-së, BQE-ja blen letra me vlerë të Qeverive të tyre, thjesht ju jep para, një veprim sasior për të kaluar radhën, dhe jo për të krijuar mundësi rigjenerimi dhe ringritje të ekonomisë, nëpërmjet futjes së teknologjive moderne, robotizimit dhe automatizimit. Sistemi Monetar i Perëndimit nuk ka ndryshuar që kur është krijuar.  Ritmet e zhvillimeve botërore në fushën financiare dhe të ekonomisë reale kërkojnë rinovim të tij.