Qasja e Zyrës së Auditimit të Qeverisë së Shteteve të Bashkuara ndaj Menaxhimit
të Riskut të Mashtrimit
Nga: Xhuljeta ÇELAJ, Audituese-KLSH
Institucionet e ngarkuara me
hartimin e standardeve në fushën e auditimit kanë hartuar përkufizime të
mashtrimit dhe aktiviteteve të lidhura me të. Në ISSAI 1240 mashtrimi lidhet
drejtpërdrejt me anomali që rrjedhin nga raportime financiare mashtruese.
Standardi Ndërkombëtar mbi Auditimin (ISA) 240 përcakton se anomalitë në
raportimin financiar mund të rrjedhin si nga mashtrimi ashtu edhe nga gabimet
njerëzore. Dallimi midis mashtrimit dhe gabimit qëndron në faktin nëse veprimi
i cili ka provokuar këtë anomali është i
qëllimshëm apo i paqëllimshëm. Pra mashtrimi
është një anomali/devijim i qëllimshëm,
ndërsa gabimi është i paqëllimshëm. Mashtrimi është një koncept tepër i gjerë
por për qëllimin e ISA-ve, audituesi duhet të merret vetëm me mashtrimin, i
cili shkakton një anomali materiale në pasqyrat financiare. Sipas ISA-ve, dy
janë llojet e anomalive materiale të cilat duhet të konsiderohen nga audituesi:
anomalitë
që rezultojnë nga raportimi financiar mashtrues; anomalitë që rezultojnë nga
përvetësimi i padrejtë i aseteve. Sipas Librit të Verdhë të Zyrës së
Auditimit të Qeverisë së Shteteve të Bashkuara (më tej GAO), mashtrimi është
një veprim i paligjshëm, i cili përfshin përfitimin e diçkaje me vlerë
nëpërmjet shtrembërimit të qëllimshëm të realitetit i cili nuk ka të bëj vetëm
me anomali të natyrës financiare, por edhe me të gjitha llojet e tjera të përfitimeve
jo financiare. Me qëllim identifikimin e një aktiviteti mashtrues, duhet të ekzistojë
një mundësi
për ta kryer atë, e cila zakonisht krijohet për shkak të kontrolleve të
brendshme të dobëta. Në përgjithësi, individët përgjegjës për mashtrim racionalizojnë veprimet dhe
mosveprimet e tyre duke u justifikuar se: “Qeveria është aq e madhe, sa që
ajo që kam marrë nuk do të bjerë në sy” ose “me detyrohen për këtë që
po marr.” Shpesh herë mund edhe të ekzistojë ndonjë lloj presioni
i jashtëm ose i brendshëm ndaj individit që kryen mashtrimin, i cili ndoshta
lidhet me probleme personale ekonomike, lakmi,
etj. Cilido qoftë justifikimi, përgjithësisht studiuesit e rasteve të
mashtrimit dakordësojnë në ekzistencën e këtyre tre dimensioneve (Mundësi,
Presion, Racionalizim). Subjektet publike mund të parandalojnë apo të
zvogëlojnë impaktin e mashtrimit, duke punuar në ndonjë nga këto tre dimensione
ose njëkohësisht në të gjitha. Menaxhimi gjithashtu duhet t’i kushtojë kujdes racionalizimeve
të shprehura nga të punësuarit lidhur me përfitime të pamerituara, ndërsa audituesi
duhet të kontrollojë për elemente të caktuara bazuar në treguesit e mashtrimit.
Treguesit e veçantë të mashtrimit në përgjithësi janë të vështirë për t’u
identifikuar por, ekzistojnë sinjale paralajmëruese si:
-menaxhim i
dobët;
-kontrolle të
brendshme të dobëta;
-histori të
kaluara mashtrimesh;
-lidership me
sjellje jo etike;
-premtimi i
përfitimit me mundësi të ulët për tu zbuluar;
-vendime
dhe/ose transaksione të pashpjegueshme;
-dështimi për
të ndjekur këshilla ligjore ose teknike;
-mungesë
dokumentacioni ose dokumente të ndryshuara.
Për t’u ardhur në ndihmë
drejtuesve të institucioneve në luftën kundër mashtrimit, si edhe audituesve, GAO
ka identifikuar praktikat më të mira për menaxhimin e risqeve të mashtrimit dhe
i ka organizuar ato në një kornizë konceptuale të quajtur Korniza për Menaxhimin e Riskut
të Mashtrimit. Kuadri përfshin aktivitetet e kontrollit për të
parandaluar, zbuluar dhe përgjigjur mashtrimit, me një theks të veçantë në
parandalimin e tij, si dhe strukturat dhe faktorët e mjedisit që ndihmojnë drejtuesit
për të zbutur risqet e mashtrimit. Korniza për Menaxhimin e Riskut të
Mashtrimit thekson rëndësinë e monitorimit dhe përshkruan praktikat e
vazhdueshme dhe të nevojshme për të zbatuar katër
parimet themelore të saj, të cilat janë:
– Përkushtim i
menaxhimit me qëllim krijimin e një kulture dhe strukture organizative e cila reflekton
një menaxhim të shëndoshë të riskut të mashtrimit;
– Planifikim i vlerësimeve të
rregullta dhe të vazhdueshme të riskut dhe vlerësimi i tij me qëllim
identifikimin e një profili të riskut;
– Hartimi dhe zbatimi i një
strategjie me aktivitete kontrolli specifike për të zbutur risqet e vlerësuara
të mashtrimit dhe bashkëpunimi pët të siguruar një zbatim efektiv;
– Vlerësimi i
rezultateve duke përdorur një qasje bazuar në risk dhe përshtatja e
aktiviteteve për të përmirësuar menaxhimin e riskut të mashtrimit.
Këto parime themelore
përkthehen në hapa specifikë që institucionet duhet të ndërmarrin me qëllim
vlerësimin e riskut të mashtrimit dhe menaxhimin e tij, ndër të cilat kryesori
është përkushtimi i menaxhimit, i cili duhet të krijojë brenda strukturës
kushtet për të parandaluar aktet e mashtrimit, duke ofruar së pari shembullin
dhe në vijim duke krijuar njësi që të merren me aktivitetet e menaxhimit të
riskut. Gjithashtu, institucionet duhet të përshtatin vlerësimin e riskut të
mashtrimit me aktivitetet e tyre specifike duke përfshirë palët e interesuara
dhe duke vlerësuar impaktin e pritshëm nëse verifikohen raste mashtrimi. Për sa
i takon hartimit të një strategjie kundër mashtrimit dhe zbatimit të saj,
korniza sugjeron zhvillimin, dokumentimin si edhe komunikimin e saj me qëllim
fokusimin e institucionit në realizimin e kontrolleve parandaluese. Zhvillimi i
kontrolleve parandaluese evidenton përfitimet e një qasjeje bazuar në zbulim dhe
parandalim të aktiviteteve mashtruese të mundshme, në mënyrë që institucion të
mund të planifikojë kundërveprimet efektive në rast se identifikohen raste
mashtrimi. Një qasje e tillë ka nevojë për përfshirjen bashkëpunuese të palëve të
interesit, duke krijuar mekanizma nxitës për të siguruar një zbatim të plotë të
saj. Për sa i takon parimit të katërt, ai fokusohet veçanërisht dhe posaçërisht
në monitorimin e rezultateve të përfituara nga zbatimi në praktikë i një
qasjeje të tillë, përmes mbledhjes së të dhënave nga mekanizmat e raportimit,
të krijuar për të identifikuar raste mashtrimi në kohë reale dhe analizimi i
këtyre të dhënave për të përmirësuar pikërisht kontrollet parandaluese,
identifikimin e mashtrimit dhe përgjigjen ndaj tij. Rëndësia e kësaj kornize
konceptuale për menaxhimin e riskut të mashtrimit është thelbësore për vetë
faktin që është e zbatueshme dhe e vlefshme për çdo institucion, i cili ka për
qëllim identifikimin e rasteve të mashtrimit, por mbi të gjitha synon të adoptojë
një qasje menaxhimi parandaluese, bazuar në krijimin e aktiviteteve të
kontrollit preventive, duke u nisur nga përkushtimi i menaxhimit për të ofruar
shembullin dhe krijuar kushtet bazike për krijimin e kësaj qasjeje. Nga
këndvështrimi i një Institucioni Suprem Auditimi, siç është Kontrolli i Lartë i
Shtetit, kjo Kornizë jep në mënyrë tejet të përmbledhur dhe të qartë një kuadër
referues i cili shërben për të kuptuar dhe vlerësuar, nëse institucionet në
shqyrtim kanë ndërmarrë hapat e duhura në fushën e menaxhimit të riskut të
mashtrimit dhe nëse me të vërtetë janë të angazhuara në luftën kundër kësaj dukurie,
e cila është një nga sëmundjet e pashërueshme të shoqërisë sonë deri më sot. Adoptimi
i një kornize të tillë referuese, madje edhe të detyrueshme në institucionet
shqiptare do të favorizonte bindshëm ndërgjegjësimin e përgjithshëm që risqet e
mashtrimit duhet të administrohen së brendshmi, me qëllim zbutjen e impakteve
negative të këtij fenomeni të pashmangshëm në shoqërinë tonë me demokraci ende
të dobët.
