Besim Dervishi/ Dodona Pellazgjike në malin e Tomorrit

1768
Për Malin e Tomorit në Shqipëri është folur shpesh si vendi ku kishte selinë Dodona Pellazgjike. Ky mendim është kundërshtuar nga shumë studiues të huaj, por dhe të vendit, të cilët janë të mendimit se Dodonën e zbuloi greku i pasur nga Arta, Konstantin Karapano në vitin 1887 dhe ajo ndodhet pranë fshatit Dramës në Janinë, afër malit të Oliçkës. Ai siç dihet aty nxorri në dritë një amfiteatër si dhe disa ndërtesa. Me ndihmën e disa akademikëve francezë të kohës, ai arriti që të botojë dhe një libër me gravura të gjetura sipas tij në Orakullin e Dodonës. Por pas zbulimit të rrënojave të Janinës pati një përqindje të konsiderueshme shkencëtarësh të cilët ju kundërvunë tezës së tij, disa ishin dhe grekë si Emmanuelis Rikakis e të tjerë. Sa për Rilindësit tanë ata ishin gati të gjithë në një mendje se Dodona Pellazgjike ekzistonte që para kohërave Homerike dhe se ajo ndodhej në Malin e Tomorit. Zona rreth Malit të Tomorit është quajtur nga arkeologët, si një zonë jo e rëndësishme arkeologjike. Disa arkeolog të dëgjuar pas viteve 1970 kanë qenë në këto anë duke bërë klasifikimin dhe datimin e shumë rrënojave, por ata kanë mjaftuar vetëm me këqyrjen e tyre me sy të lirë dhe pa ndërmarrë gërmime sistematike. Ata janë shtruar ” këmbëkryq” në këtë zonë duke pirë raki ose duke ngritur dhe dolli nëpër shtëpitë e banorëve të zonës dhe vetëm me arkeologji nuk janë marrë. 
Të dhët e hershme
Në këtë zonë, sipas përshkrimeve të Polibyt si dhe Titus Livy ndodhen disa qytete ilire, si Antipatrea i cili mendohet se është Berati i sotëm, Codrioni afër Sulovës, Chrisondio (Dio ose qyteti i zotit) në faqe të malit të Tomorit mbi qytetin Antipatrea dhe në luginën e lumit Apssus (Osumi), Ilion ose Ilium (qyteti i Diellit) edhe ky mbi qytetin Antipatrea (Berati) në luginën e lumit Apssus (Osumi) dhe në faqen e Malit të Tomorit, Bantia, Orgessus, Cerax apo Corragum, Bargullum (Bargullasi i sotëm) e të tjera. Shumë nga këto qytete nuk janë identifikuar nga arkeologjia jonë. Nga të gjithë këta tërheqin vëmendjen dy prej tyre, Ilion apo Ilium, i cili quhet “qyteti i Diellit” kur dihet se “Tempulli i Dodonës” është ngritur për shkak të adhurimit të kultit të Diellit dhe se nuk është rastësi që para disa muajsh në fshatin Selan të Skraparit, afër Tomorit u zbulua një artefakte spektakolare me simbolet e “Diellit” dhe “Lisit”. Qyteti tjetër që tërheq vëmendje është qyteti i Zotit apo Zeusit, Chrisondio (Dio= Zot= Zeus) askush nuk e di vendndodhjen e tij në këtë zonë. Zbulimi i të dy qyteteve do të ndihmonte në gjetjen e tempullit mitik të Dodonës Pellazgjike. Një qytet tjetër i cili ka qenë në këtë zonë, pikërisht afër lumit “Apssus” është qyteti i Pelliumi ose Pellasi. Sipas autorit William Woodbridge në librin e tij “Ancient atlas: to accompany the Universal geography”, afer lumit Apssus ndodhej dhe qyteti Pellas. Dihet se nje qytet me kete emer ka qene dhe ne Maqedoni. Por nuk përjashtohet që ka qenë dhe afër malit të Tomorrit. Sipas shumë autorëve të lashtësisë, përfshi këtu dhe Eustathin (shih librin VII, 16, 17) si dhe Hesiodin (shih librin VII, 18), te cilët thonë se “Orakulli i Dodones ishte afër qytetit Hella ose Pella dhe afër tij ishte qyteti Dodona…”. (Shih Perikli Ikonomi, faqja 13). Ka supozime të shumta se këto qytete mundet të jenë mbi qytetin aktual të Beratit ose më saktë në fshatin Peshtan (Fushë – Peshtan ose lagjen Gradishtë) si dhe mbi fshatin Tomorr (Shih librin Zeus: A study in ancient religjion, vçllimi III, të autorit britanik Arthur Bernard Cook , fq. 1117, Londër 1940). Por kohët e fundit kanë dalë në dritë disa fakte që na ofrojnë shumë tek e vërteta. Disa banorë të zonës, në mënyrë të rastësishme, kanë gjetur gjatë punimit të tokës, mbetje varresh të vjetra të cilat sipas studiuesve janë pjesë skulpturë të cilat përdoreshin për zbukurimin e tyre. 
Zbulimet e herëpashershme
Pëveç tyre raportohet shpesh se në këtë zonë gjenden herë pas here maja shigjetash hekuri por dhe bronzi, ne majën e te cilave kanë të stampuar shenja dhe gërma të çuditshme si germa “F” apo numrin “8” i cili mendohet se është numëri që identifikohet me infinitin. Prova më e rëndësishme që është gjetur nga një banor në lagjen Gradishtë të fshatit Fushë- Peshtan (i cili ishte duke punuar tokën e tij), është një sklupturë njeriu. Skluptura është e përmasave 30 X 40 (30 cm e lartë dhe 40 cm e gjerë), të dy duart janë të bashkuara dhe vihet re se mungon një pjesë e krahut të majtë. Si veshje është përdorur një mantel me krahë të shkurtër. Por ajo që e vështirëson identifikimin është se skulpturës i mungon koka. Ndosha ajo është aty rrotull ose ndoshta është thyer nga pushtues të ndryshem të cilët kanë shkelur në këto anë. Sipas studiuesit Gjergj Zogaj “ky bust duhet të ketë qenë bërë për një njeri të njohur i cili ka vdekur, është veshje tipike ilire pavarësisht se është pa kokë, kjo veshje ndryshe quhet ‘Tunik’”. Ndërkohë që ka dhe mendime të tjera si ajo e studiuesit Frederik Stamati i cili thotë se “kjo është një stelë varri. Veshja nuk është tunike. Më bën përshtypje që është me mëngë të shkurtra. Tunika ishte si puna e çarçafit, pra mbështjellje me çarçaf, pa mëngë. Por ajo që vihet re është materiali me të cilin është bërë ky bust. Ai është gdhendur në gurë dhe me sy të lirë dallohet dhe nga një banor i zakonshëm që kemi të bëjmë me gurin e zonës së Tomorrit. Është gur i zi apo ngjyrë hiri e errët, edhe sot në këtë zonë nxiret nga toka ky lloj guri si në fshatrat e Beratit” (Karkanjoz, Drenovë, Rabiak e të tjerë). I të njëjtit mendim është dhe studiuesi Luam Shmilli i cili thotë se: Ky është guri tipik i zonës së “Nahijes se Tomorrit”. Nga kqyrja e bustit mendohet se ai duhet të jetë një “Personalitet”. Ndonëse ka mendime të tjera se mundet që imazhi i tij të jetë ai i një perëndie dhe duhet të ketë qenë vendosur afër ndonjë Orakulli ose Faltoreje Pagane. Megjithatë janë specialistët që do përcaktohen për vjetërsinë e tij si dhe të dhënat e tjera. 
Kërkimet e mëvonshme
Tërheq vëmendjen se pikërisht në këtë vend, sipas Perikli Ikonomit në vitin 1921 është gjetur një statujë e një ushtari Ilire i cili mbante një shigjetë në dorë. Kjo statujë ka qenë pandehur në fillim si ikonë kishtare dhe është mbajtur në kishën e fshatit Vërtop, e cila gjendet afër Beratit. Ky bust është mbajtur këtu për një fare kohe kurse më vonë është dërguar në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë. Po sipas Ikonomit në Fushë- Peshtan në vitet ’30 është gjetur një pllakë varri nga banorët që punonin tokë dhe është mbuluar përsëri me dhe. Ai tregon se edhe në fshatin Peshtan është gjendur një pllakë ieroglifike d.m.th me figura kafshësh të ndryshme të cilët populli i quante “Malukate” (P. Ikonomi, “Historia e Tomorrit”, Vlorë 1936, fq.22 dhe 23). 
Këto të dhëna tejet informuese, plotësohet me tregimet e banorëve të zonës se në vitet ’80 në këtë fshat janë gjetur në mënyrë të rastësishme koka statujash me degë ulliri në kokë por janë dëmtuar. Si dhe është gjetur një pllakë guri me imazhin e një njeriu por që në kokë kishte të dukshme brirët e dashit. Nga përshkrimi duhet të kemi të bëjmë me imazhin e Jupiterit. Përvec gjetjes së këtij busti nga banorët e zonës raportohet se nga një firmë ndërtimi” (e cila po punon për ndërtimin e një hidrocentrali afër fshatit Drenovë të Beratit) tek vendi i quajtur “Stallat” afër lumit të “Lybeshës”, gjatë punës me mjete të rënda kanë dalë në dritë rrënojat gjigande ndoshta të një ure, por ato më vonë janë mbuluar me shpejtësi nga administratorët e kësaj firme. Ka supozime të forta të cilat na i sjell dhe Perikli Ikonomi se ky lumë dikur është quajtur Lumi i Dodonës. Zbulimi i këtij busti por edhe i relikeve të tjera është “shuplaka” e dytë e radhës (pas asaj të zbulimit të artifaktit të Selanit me simbolet Dodonase të Diellit dhe Lisit) që i jepet “Akademikëve të Mejhanëve” të Tiranës të cilët e identifikojnë zonën e Tomorrit si një zonë jo të rëndësishme arkeologjike. Ne i bëjmë edhe njëherë thirrje akademikëve të ndershëm të Shqipërisë dhe Kosovës (nëse ka mbetur të tillë) si dhe Instituteve Arkeologjike dhe Albanologjike të të dy vendeve respektive që të nisin sa më shpejtë hulumtimet dhe studimet në këtë zonë për nxjerrjen në dritë të së vërtetës së madhe: Të vërtetën e Dodonës Pellazgjike në malin e Tomorrit.
Sigal