Të nesërmen, herët në mëngjes ne, u nisëm për të bërë dru në pyllin e Gjinerukës, në Spolatë. Xhaxhai na mori me vete mua dhe të birin, Fadilin që ai i thoshte Dili, me përkëdheli, kurse mua më quante Koni, ngaqë unë isha i imët sa një kone. Shtratin e qerres e mbushëm me dega të njoma misri dhe me pjepra, gjysmat e të cilave i vodhëm në bostanet e Daut Sefës. Kështu bënim gjithmonë kur niseshim në pyllin e Gjinerukës. Mua më pëlqente shumë pylli i Gjinerukës. Sepse ishte i madh, i dendur dhe me lisa të lartë e thana të kuqe të bukura. Ne ishim të vegjël. Xhaxhai me Domenikon prisnin dru me sëpatë, ne i afronim drurët e prera pranë qerres dhe hanim thana të kuqe. Domeniko ishte më i ri se xhaxhai dhe e përdorte sëpatën si një druvar i vërtetë.
-Sa bukur që e pret lisin qerratai! – çuditej xhaxhai.Me siguri në këto çaste ai e krahasonte Domenikon me Xhovanin. Të ishte Xhovani nuk do ta priste lisin kështu me kaq ustallëk. Të ishte ndonjë copë hekuri, po. Atë e ngordhte evgjiti. Po këtë, ë…hë, ë… hë…Këtu as te thoi i këmbës s’i afrohet Domenikos ai. Ja, sëpatën po, e ka kalitur mirë. Grerëz e ka bërë. Edhe pykat…, i ka qarë. Por befas xhaxhait i kujtohet se sëpatat edhe pykat nuk i kaliti Xhovani, por Nuzo Jevgu…Kur xhaxhai kërkonte ujë ne, ia çonim katruven menjëherë. Xhaxhai punonte shumë, ishte i ngrysur dhe kishte shumë autoritet. Po ne të vegjlit bezdiseshim nga xhaxhai. Ai kërkonte punë, ne donim të luanim…Pasi ishte ngarkuar qerrja me dru, xhaxhai u ul dhe drodhi një cigare për vete dhe një për Domenikon. Ballin, qafën dhe kraharorin i kishte gjithë djersë. Pasi piu cigaren na mori dhe na çoi mes disa lisave të gjatë e dushqeve gjethedendur që ishin në majë të kodrës që ne të vegjlit i thoshim mal.
– Hajdeni se do t’ju tregoj një gjë të bukur – na tha dhe, na mori për dore. Mua m’u bë qejfi shumë. Ishte hera e parë që Xhaxhai po sillej ngrohtë me ne, sidomos me mua që ishte treguar përherë i ashpër ngaqë kisha qejf të gjuaja me llastiqe. Unë e kuptova pse ishte i gëzuar Xhaxhai. Ai ishte i gëzuar ngaqë e kishte ngarkuar qerren dinga me kërcunj. Xhaxhai ishte i vetmi në fshatin tonë që e mbushte oborrin me një mal me kërcunj e dru të tjera të thata. Shtëpia jonë kalonte një dimër të ngrohtë edhe sikur dëbora të arrinte gjer në gju apo, siç thoshte vetë xhaxhai, edhe sikur të binin hekura nga qielli.
-Çfarë do të na tregosh? – e pyeti i biri. Ndonjë fole me zogj të bukur,- thashë¬ unë disi me droje.
-Jo fole me zogj, do t’ju tregoj një gjë edhe më të bukur – tha prapë Xhaxhai. Unë u gëzova që xhaxhai, nuk më foli me inat, – rri aty ti Koni e mos fol! Por duke na tërhequr për dore, ai na ngjiti pak më lart që të shihnim më mirë. Ah, sikur të sillej gjithmonë kështu xhaxhai me ne, sidomos me mua që s’i hiq llastiqet nga qafa. Në fillim xhaxhai ngriti lart të birin që të shihte përtej drurëve.
-E sheh?,- pyeti të biri
-Cilin?- i tha i biri
-Folenë me zogj, or budalla, i bërtita unë, djalit të xhaxhait – Po detin, or detin – tha Xhaxhai
-Pse deti është ai atje, po ai është qielli ?,- tha i biri me habi -Deti, deti, – tha xhaxhai, nuk është qielli. Qielli është lart. -Sa i madh që qenka deeeeti, – tha shumë i habitur i biri. Pastaj xhaxhai, më ngriti mua. O, sa u gëzova unë. Xhaxhai po më mbante në supe. Kjo për mua ishte më shumë se të shihja mijëra fole zogjsh e gjithë detet e botës. Xhaxhai kishte qenë shumë i egër, i ftohtë i vrazhdë me mua, prandaj unë isha kaq i gëzuar që sot, ai, po më mbante mbi supet e tij…
-Sa i bukur qenka! – thashë unë me habi, jo pse deti ishte vërtet aq i bukur, por ngaqë xhaxhai po tregohej i afërt me mua, ai po më mbante mbi supe.. Deti paska ngjyrën e kraharorit të peligorgës, thashë unë gjithë gëzim e habi, por befas u pendova që përmenda emrin e një zogu, sepse kjo mund ta zemëronte xhaxhait e mund të më thoshte se ti mendjen te llastiqet e te zogjtë e ke o i uruar…, por xhaxhai vazhdoi të më mbante mbi sup…
– U kënaqët?, na pyeti xhaxhai.
-U kënaqëm shumë,- i thamë ne, gjithë gëzim. Ishte hera e parë që shihja det me sy. Kisha parë vetëm limanin e kënetës së Tërbufit dhe liqenin e sfratit që formohej kur fshatarët zinin përroin për të vaditur misrat.
-Domeniko, Domeniko…Deti. Vieni shih detin – thirra unë. Shihe sa i bukur është, si kraharor peligorge.
-Mos e thirr mor Koni, – më bërtiti Xhaxhai. Mos…se… Unë u çudita me Xhaxhanë. E pse të mos e shikonte Dominiko detin? Por Dominiko erdhi. Sapo pa detin, ai mbushi kraharorin me frymë dhe psherëtiu: mare, mare… Zvogëloi sytë për të parë më tutje, më larg, më thellë. Ashtu me sy të zvogëluar ai e pa gjatë detin. Po çfarë shihte ashtu, aq i përqendruar ai? Pse zgjatej ashtu, e qëndronte në majë të gishtave të këmbëve e përpiqej të shihte sa më larg, larg, larg…? Përtej ishte atdheu i tij, Italia, ishin fëmijët, nëna, babai, gruaja, vëllezërit, motrat… Ai i kërkoi një cigare Xhaxhait. Xhaxhai i vuri përpara kutinë e duhanit. Domeniko drodhi një cigare të trashë me shumë duhan. E ndezi dhe filloi ta pinte. Tymi i cigares largohej si një shami e kaltër drejt detit. Domeniko thithte cigaren dhe shikonte detin i shtangur, i ngujuar aty midis lisave dhe dushqeve të pyllit të Gjinerukës. Diçka i fanitej, diçka përfytyronte. Mbase fëmijët, mbase nënën, gruan…Ai shikonte, kurse ne, nuk shinim gjë. Xhaxhai nuk i foli. Na porositi që dhe ne, të mos i flisnim. E lamë të qetë, me qëllim që të çmallej me përfytyrimet e tija.
– Ejani, na tha me zë të ulët xhaxhai, ejani të shkojmë te qerrja. Lëreni të çmallet. Ai e di rrugën. Na zë. Ejani ! U larguam ngadalë, pa zhurmë. Ruheshim që të mos shkelnim mbi gjethe dhe degë të thata. Domeniko ndezi dhe shoi disa cigare, po sytë nuk i shkuli nga deti. Ai shikonte me sy të picërruar detin. Ishte i pushtuar i tëri nga malli, nostalgjia. Ne nuk e trazuam. Respektuam mallin, nostalgjinë e tij që po e këpuste. Ajo ishte një nostalgji që duhej respektuar. Sapo pa detin, Domeniko psherëtiu:
-Eh, mare, mare.
Përtej ishte atdheu i tij, fëmijët nëna, babai, motrat, vëllezërit. Domeniko pyeti Xhaxhanë:
-Larg deti, Italia, zio Raman?
-Shumë larg! – tha xhaxhai.
-Eh, mare, mare, psherëtiu përsëri italiani. Unë u çudita. Pse psherëtinte kështu Domeniko.
-Nuk është mirë në shtëpinë tonë? Ne e duam të gjithë. Pse iu mbushën sytë me lot ? Ai pyeti prapë Xhaxhanë:
-Kaloj io not deti?
-Jo, tha xhaxhai nuk del dot me not matanë!
-Perche, zio, Raman?
-Mbytesh. Italia, larg. Xhaxhai e donte shumë këtë italian se ishte punëtor i madh e fjalëpakë. Italiani pa detin. E pa e pa dhe…Pashë atë të vraponte nëpër pyll, të zbriste poshtë drejt detit me shpejtësinë e një skifteri që ndjek një zog. Ta shihje si vraponte. Ai nuk vraponte, por rrokullisej si një gur teposhtë. Dredhonte mes drurëve që të mos përplasej në ta. Ai vraponte poshtë, poshtë, teposhtë drejt detit duke thirrur: “Mare, mare, mia patria aspetammi!” Pylli i Gjinerukës përsëriste në italisht: “Mare, mare, mia patria aspetammi!”
-Iku-tha Xhaxhai,- iku. Kam frikë se do t’i bjerë vërtet detit me not e do të mbytet i uruari! Gjynah. Ishte punëtor i madh. Duart i kishte flori. Gjynah të mbytet, gjynah…! Pasi u dëgjuan për herë të fundit britmat e italianit dhe jehona e tyre nëpër pyll,Xhaxhai tha
-Ecni, ikim ! Dhe m’u drejtua mua:
-E more më qafë – më tha. Gjynah ishte punëtor i madh. Për një kohë të gjatë unë dëgjoja britmat e italianit që xhaxhai e donte aq shumë: ”mare, mare, mia patria, mia patria!” Në sy kisha rrokullimën e tij prej shkëmbi që s’e ndalnin dot as lisat e mëdhenj as thirrjet e xhaxhait, mos! Nuk më hiqej nga mendja, nuk e harrova dot për një kohë të gjatë atë rrokullimë njeriu drejt detit. Ç’e shtynte ashtu italianin Domeniko? Ç’e tërhiqte atë ashtu, drejt detit?!
