Kampi famëkeq i Mat’hauzenit (1938-1945) ku gjetën vdekjen 1500 njerëz të pafajshëm, ndër ta edhe shqiptarë
Karafil në Mat`hauzen, çdo 9 Maj
Shpendi Topollaj
Nuk ka gjë më të bukur se rruga që të çon nga Vjena në Linc. Janë rreth katër orë gjatë të cilave njeriu shijon në atë luginë, gjelbërimin marramendës të atyre pyjeve dhe kaltërsinë e qetësinë e Danubit që është i lundrueshëm, gati në gjithë gjatësinë e tij. Duke soditur atë peizazh, ku lundrojnë pa u nxituar anije të ndryshme, kryesisht për turistë, sepse ndihesh poet a piktor dhe të ngjallet në shpirt një kënaqësi e dashuri për jetën. Ishte kjo arsyeja që ne, punonjësit e ambasadës, mezi e prisnim 9 Majin, ditën kur do të shkonim në vendin ku dikur qe ndërtuar kampi famëkeq i Mat`hauzenit, dhe ku nga viti 1938 deri në 1945, kishin gjetur vdekjen 1500 njerëz të pafajshëm nga të gjitha kombësitë dhe ku mijëra e mijëra të tjerë kishin provuar ferrin e vërtetë. Ne shkonim atje dhe vendosnim një kurorë të madhe te monumenti i famshëm i skulptorit tonë Odise Paskali, në nderim të viktimave shqiptare. Kishte tre a katër vjet që sa herë venim tek ajo skulpturë madhështore që sepse të bënte të ndiheshe akoma më krenar, konstatonim se dikush para nesh kishte qenë dhe kishte vendosur një karafil të freskët në grykën e pushkës së partizanit që qëndronte mbi gjermanin e shtrirë. Sado që e vrisnim mendjen, përsëri nuk kishim si ta dinim se kush qe ai njeri dhe nga ç`motive shtyhej që respektin për të rënët e shprehte pikërisht tek shqiptarët. Por më në fund edhe kjo enigmë u zgjidh, pasi krejt pa pritur ndodhi që, ne sapo shkuam, vumë re një burrë te të dyzetat që mbante një karafil të kuq. Ambasadori i zgjati dorën dhe iu prezantua. E takuam edhe ne të tjerët dhe ai duke buzëqeshur si i zënë në faj, na tha se ishte polak dhe vinte këtu çdo vit, për të kryer një porosi të të atit, i cili duke qenë i moshuar dhe ca më shumë i paralizuar, nuk mund të vinte vetë, pasi ishin rreth tetëqind kilometra për t`u bërë me tren.
Si i zgjati paketën e cigareve, ambasadori i tha:
– Ne kemi kohë që pyesim njeri – tjetrin, se kush mund të jetë njeriu që çdo vit, në të njëjtën ditë, vjen e vendos këtë karafil këtu. Tani jemi kurreshtarë që të dimë se ç`ju lidh me Shqipërinë dhe shqiptarët që tregoni këtë respekt për të rënët tanë dhe ata që vuajtën në këtë kamp përqendrimi?
– Unë gëzohem që u takuam. – filloi rrëfimin polaku. – Gjatë Luftës, unë isha fare i vogël dhe thuajse nuk mbaj mend asgjë. Por im atë, i cili ishte antifashist, qe internuar këtu. Ju i dini mirë ato që u punonin gjermanët të dënuarve. Tortura, pak t`i quash. Shumicës nuk u bënte më përshtypje as jeta dhe as vdekja. Kishte ardhur një moment që ato qenë bashkuar. Edhe vetë ushtarët dhe oficerët që shërbenin në këtë kamp, kishin arritur në atë pikë, sa vdekjen e shihnin si një farë argëtimi. Nuk e di në keni dëgjuar për një të burgosur, polak, i cili kishte qenë një basketbollist me emër, përfaqësues i ekipit kombëtar të Polonisë. Kur e mësoi këtë, komandantit të kampit i ra në mend që t`i punonte atij dhe fatkeqëve të tjerë një rreng. I rreshtuan të gjithë të burgosurit pranë fushës së basketbollit që ishte ndërtuar për të luajtur nazistët dhe i thanë basketbollistit të famshëm që tani ishte shndërruar në një skelet që të gjuante pesë topa dhe, nëse do t`i bënte të gjithë kosha nga pika e gjuajtjeve të lira, do u falej jeta atij dhe disa qyqarëve të tjerë që do t`i caktonin ata, në të kundërtën do të vriteshin në çast. U krijua një situatë shumë e rëndë për të gjithë e sidomos për atë basketbollistin, i cili pa ç`pa, doli tek pika e caktuar me topin në dorë dhe djersët që e kishin mbytur. Gjithë sa qenë aty, mbajtën frymën dhe me gjak të ngrirë prisnin se ku do të përfundonte topi. Katër gjuajtjet e para shkuan shumë mirë. Por emocionet më të forta i kishin te gjuajtja e fundit e cila, kuptohet që ishte dhe vendimtarja. Heshtja kishte pllakosur atë vend. Sytë e të gjithëve ishin përqendruar tek tabela. Sportisti, mes një tensioni të madh, si e peshoi dhe një herë atë top që iu duk një ton i rëndë, si mori frymë thellë e hodhi topin drejt koshit, duke iu lutur Zotit. Mirëpo topi, për dreq, takoi në rrethin metalik të koshit dhe nisi të rrotullohet rreth tij. Të burgosurve sa nuk po u pushonte zemra. Si bëri nja tri a katër rrotullime, topi për fat, ra brenda koshit. Një britmë gëzimi doli nga gjokset e të dënuarve. Kishin shpëtuar. Në entuziazëm e sipër, ata iu afruan basketbollistit për ta përgëzuar, por u çuditën kur panë se ai djalë i ri ishte thinjur krejt. Flokët i qenë bërë të bardhë si dëbora.
Ja, gati kjo ngjau dhe me tim atë. Rojat e praktikonin këtë marifet me të burgosurit e kampit. Madje shumë më mizorisht. I detyronin të ndesheshin dy e nga dy, si gladiatorë dhe ai që humbiste, hidhej në një gropë, ku nga një dërrasë dilnin disa gozhdë të gjata. Babait i takoi të ndeshej me një shqiptar. Ky shqiptari, kur po bëheshin gati për të dalë në fushën e dyluftimit, iu afrua babait dhe e pyeti në gjermanisht, në ishte i martuar dhe a kishte fëmijë. Babai, i befasuar, i kishte treguar të vërtetën, pa ditur se ku donte të dilte ai:
– Kam grua e fëmijë. Tre fëmijë kam që më presin atje në N.
Dhe për çudinë e tij shqiptari i kishte thënë:
– Atëherë, fito ti. Ndofta shpëton e shkon te fëmijët e tu. Unë s`kam familje. Dhe këtu, i vdekur se i vdekur jam.
U dëgjua një zë që bënte të ditur se po ndeshej polaku me shqiptarin. Zgjedhjen e bënin sipas numrave, se atje njerëzit në numra i kishin shndërruar. Fjala vjen: 100 – ta me 1100 – ën. Nuk zgjati shumë dhe ngjau ajo që pritej; shqiptari e la vetë tim atë ta fitonte atë ndeshje. Babai, vetëm pa sesi e zunë nga krahët dhe nga këmbët dy ushtarë dhe përmes të qeshurave, duke numëruar një, dy, tre, e vërvitën në gropë. Kishte dëgjuar vetëm një rënkim dhe asgjë tjetër, se nuk mund ta shihte sesi u ngul trupi i atij njeriu të mirë, në ato gozhdë të gjata. Ai njeri që as emrin nuk ia mësoi dot, por që gjithë jetën, kur fliste për të, e quante “Shqiptari”.
Si u çliruan nga ushtritë aleate, ai erdhi në shtëpi. Edhe ne të gjithë kishim shpëtuar gjallë. Vazhduam jetën, por ai kurrë nuk e harronte gjestin fisnik të atij djalit të ri nga Shqipëria, vend që nuk e kishte njohur kurrë më parë. Hiqte në zemër kur i fanepsej ai rënkimi i fundit i tij. I dukej se ishte ai fajtori për atë që ngjau. Dhe sa ishte i fortë, çdo vit, ia hipte trenit dhe drejt e këtu. Vinte një tufë lule dhe ndjehej më i qetë. Kur pa se dikur, aty nga fundi i viteve shtatëdhjetë, u vendos kjo skulptura e punuar kaq mjeshtërisht, ai e bëri zakon që të vinte një karafil në grykën e pushkës të partizanit fitimtar që e ka drejtuar kondakun e pushkës te gjermani i shtrirë, me koburen kthyer nga toka. Tani që siç u thashë, e kanë lënë fuqitë, se është plakur dhe ndjehet i sëmurë, këtë detyrë ma ka lënë mua. Ndaj unë kam disa vjet që vi, vendos karafilin dhe largohem, se më ikën treni. Por kësaj radhe, treni erdhi me vonesë, ndaj dhe qe fat që u takova me ju.
Ambasadori i prekur dhe i përlotur, mezi shqiptoi:
– Fat qe dhe për ne, o vëlla! – dhe e përqafoi me dashuri polakun.
Në kthim, asnjë nga ne nuk fliste. Shihnim paqen e Danubit, anijet që lundronin pa u ngutur, çafkat që i suleshin me klithma ujit të pastër dhe tymin e oxhakëve që ngrihej mbi çatitë e fshatrave në breg të asaj lugine të ngushtë. Ndiheshim mirë kështu. Ishim bërë edhe ne pak piktorë, pak poetë…
