Nga Vepror Hasani
Vijon nga numri i kaluar
“Atë natë kishte nisur një shi i butë vjeshte. Dukej sikur nuk do të kishte të pushuar kurrë. Madje të krijohej përshtypja se nuk ishte shi, por ishin perënditë që, kushedi përse qanin atë natë. Ishte një shi i ngrohtë. Edhe ndenjja nën shi të jepte një lloj kënaqësie të veçantë, por ne në atë çast gjendeshim në katin e dytë të shtëpisë së tij. Miku im, aktori dhe regjisori Llazi Serbo po vështronte nga dritarja…”. Me këto fjalë nis rrëfimin e vet aktori Andrea Pepi, për të treguar natën e fundit të mikut të tij Llazi Serbo, por duke shtuar me një dhimbje të dukshme: “Nuk e dija se atë natë Llazi Serbo do të vriste veten, ah, sikur ta kisha ditur, ai do të ishte sërish gjallë…”.
Binte shi…
“Llazi Serbo vazhdonte të vështronte nga dritarja. “Shi i çudtshëm, më tha, a nuk të duket edhe ty Andrea kështu?” Instiktivisht ktheva kokën nga dritarja. Binte vërtet një shi i ëmbël që po ta vështroje gjatë të sillte një dremitje, një çlodhje e të shtynte diku në kujtime të largëta. Por nuk ishte vetëm kjo: Atë çast në rrugë ishte duke kaluar një vajzë. Ndoshta ai shi bëhej edhe më i çuditshëm edhe për këtë arsye, një shi i butë vjeshte dhe një vajzë me flokë të lagura. “A nuk të duket si Julia”, më pyeti Llazi Serbo. “Cila Julia?” e pyeta. Nuk po më kujtohej asgjë. Ai vështroi përsëri nga dritarja. Gjithçka kishte mbetur nën shi, ndërsa vajza që, mesa dukej priste dikë, ecte tepër e ngeshme. Dukej sikur thoshte: “Le të më lagë shiu”. “E kam fjalën për Julian e San Peterburgut, më tha Llazi Serbo, më duket sikur kanë një ngjashmëri të llahtarshme”. Atë çast m’u kujtua gjithçka: Julian e kishim pasur përkthyesen tonë kur në San Peterburg shkuam për të dhënë shfaqjen “Gosti në kohë kolere” të Pushkinit me regji të Llazi Serbos. Ajo ishte një vajzë ruse, po shqipen e fliste kaq bukur sa të linte të mrekulluar. Edhe ajo mbrëmje kishte qenë mjaft e bukur. Nuk jam i sigurt, nëse edhe atë natë binte shi. Por ne ndiheshim si nën një shi të ëmbël, sepse shfaqja kishte pasur shumë sukses. Vura re, se pas shfaqjes diçka po ndodhte me Julian, por ende nuk e kisha të qartë se çfarë kishte ndodhur me shpirtin e saj. Llazi Serbo ende ishte duke vështruar shiun dhe vajzën nën shi, ndërsa unë përpiqesha të sillja ndërmend Julian e San Peterburgut. Julia dëshironte të thoshte diçka për shfaqjen tonë, por nuk e di pse nguronte dhe e kishte aq të vështirë. Megjithatë erdhi një çast kur ajo tha: “Llazi Serbo na bëri të fluturojmë mbi re dhe të ecim nën dhe!”. Dukej sikur këtë fjalë kërkonte të na i thoshte ne të tjerëve, ndërsa përpiqej të kuptonte nëse ato që tha i kishte dëgjuar edhe Llazi Serbo. “Ishte vajzë e bukur!” , ia ktheva. Si gjithnjë Llazi Serbo nuk ktheu përgjigje, por me vështrimin e tij dukej sikur po më thoshte: “Po, ajo vërtet ishte një shtojzovalle.”
Nostalgji
“Miku im Llazi Serbo nuk fliste shumë për histori dashurie,-vijon më tej rrëfimin e vet Andrea Pepi. Fillimisht ishte njohur me një studente të mjekësisë, më pas ishte njohur me shumë vajza të tjera, por gjithnjë fliste pak për to. Llazi Serbo thoshte, se çdo njohje duhet respektuar, thoshte se nuk i pëlqenin njerëzit që tregonin histori dashurie si don Zhuanë. Çuditërisht ai nuk më kishte folur as për Julian. Nuk e di pse e përmendi atë mbrëmje shiu të butë vjeshte. Përse vallë i ishte kujtuar San Peterburgu? Një çast qëndruam të heshtur. Shiu që kishte nisur pak më parë vazhdonte të ishte njëlloj i këndshëm. Vura re se në atë grimë të kohës ai ishte kthyer në një fëmijë të vogël, që dëshiron të kujtojë prindërit e vdekur, si për t’u thënë: “Më ka marrë malli të më merrni edhe një herë në krahë!”. Nuk më kujtohet mirë, por ai diçka tha për të atin. Kohët e fundit kishte një dëshirë të çuditshme për të kujtuar fëmijërinë. Llazi Serbo kishte lindur nga dy prindër me shpirt artisti. I ati kishte qenë mjeshtër këpucësh, ndërsa nëna mjeshtre në thurjen e qilimave. Kur ishte i vogël, siç tregonte Llazi, gjithnjë e kishin habitur duart e prindërve të tij, si mundeshin ata të krijonin nga hiçi, nga një tufë penjsh, diçka të mrekullueshme. Sa herë qëndronte para thurjes së qilimave, vinte re se nga kombinimi i penjve niste të figurohej një sy që vështronte diku larg, një krah zogu që bënte përpjekje për të fluturuar tutje, disa degëza lulesh që nisnin rrugën e bujisjes së tyre. Por mjaftonte një fije peri e vendosur keq dhe gjithë madhështia e bukurisë shndërrohej në një fantazmë të frikshme. Syri i qëndisur gabim kishte vështrim të vëngër, e vështronte gjithë familjen me mospërfillje, dyshim dhe urrejtje. Kështu ndodhte edhe me këpucët e të atit. Kur ndodhte që nuk qepeshin mirë, ato gjithnjë qëndronin në një cep të dhomës së tij të punës, ku nuk i vështronte askush”.
Mëdyshje…
“Vazhdonim të qëndronim në katin e dytë të shtëpisë, tregon Andrea Pepi. Vështrimi i tij mbi shiun që po binte ishte i herëpashershëm. Vajza që kishte qenë pak më parë aty kishte ikur. Nuk e di, nëse ai mendonte ende për Julian e San Peterburgut. Mbaj mend që atë natë ai shkoi me të për të dhënë një intervistë në një nga televizionet prestigjioze të qytetit rus. Gazetat shkruan mjaft për atë shfaqje. Tashmë në rrugë kishte njerëz të tjerë. Llazi Serbo vështronte gjithçka me sy të përmalluar, edhe shiun që binte. Atë natë shiu i imët i asaj vjeshte nuk do të kishte të pushuar deri në mëngjes. Ndoshta ishin perënditë që kushedi përse qanin atë natë. Pak më parë më kishte thënë se donte të ikte, por nuk po ngrihej nga tavolina. Vura re se ai kishte një lloj mëdyshjeje. Me sa duket ai nuk ishte i sigurt, nëse dëshironte të bisedonim ende apo do të ishte më mirë që të ndaheshim nga njëri-tjetri. Ajo natë do të ishte nata e fundit për të. Ndoshta po e përjetonte si natë çmalljeje. Por unë nuk dija asgjë, nuk më kishte dhënë asnjë shkas për një dyshim të tillë. Dy javët e fundit ai kishte filluar të ndihej si një fëmijë i lumturuar. Si çdo gjë që kishte bërë gjatë gjithë jetës së tij, edhe çastin e ikjes e donte në kohën e duhur, as një minutë më parë dhe asnjë sekondë më pas. Kështu kishte qenë në gjithë jetën e tij, ndoshta që nga fëmijëria. Thuhet që ai kishte qenë një fëmijë tepër i dashur. Tashmë e kuptoj këtë të vërtetë. Pas përfundimit të shkollës 7-vjeçare kishte shkuar në liceun “Jordan Misja” për të vijuar studimet në degën e skulpturës. Ashtu si prindërit e tij, kishte vendosur që sendeve pa formë t’u jepte trajtë dhe madhështi. Nëse një gjë duhej ta bëje të frikshme, mjaftonte t’i vëngëroje vështrimin dhe ta vishje me këpucë që nuk ishin qepur mirë. Te ai çdo gjë duhej të ishte e përkryer deri në imtësi. Kur luajti filmin: “Kush vdes më këmbë”, këmbënguli deri në absurditet që t’i gjenin këpucët që kishte veshur Petro Nini Luarasi dhe kalin që kishte pasur ai. U bë siç tha Llazi Serbo”.
Liqeni
“Pas përfundimit të shkollës e emëruan mësues në qytetin e Pogradecit, ku punoi për dy vjet me radhë. Lasgushi u bë një nga miqtë e tij më të mirë. Po kaq mik për të mbeti edhe liqeni i Pogradecit. Gjithnjë kishte pasur dëshirë të jetonte buzë ujërave të tij, madje edhe varrin ta kishte atje. Në dallgëzimet e liqenit shihte rrjedhën e jetës që herë qetësohej dhe merrte pamjen e një nimfe, herë merrte vrull për t’u përplasur me bregun dhe herë kthehej mbrapsht i thyer dhe në një shkumë të bardhë. Ndoshta kishte qenë liqeni ai që i kishte nxitur idenë të vinte në skenë “Plaku dhe deti” të Heminguejit. Ju nuk mund ta besoni, por për sa kohë kjo ide rrëzëllente në mendjen e tij, ai bëri gjithçka për ta realizuar. Nuk vonoi të siguronte varkën, e pikturoi atë me ngjyrat që përfytyronte varkën e plakut të detit; gjeti gjithçka që i nevojitet një peshkatari: maskën, shigjetat, pushkën, madje të gjitha këto i siguroi në qytetin e Vlorës. Pastaj nisi të shkonte në qytetin e Pogradecit për të peshkuar. Harrohej për orë të tëra mes ujërave të liqenit. Para se të largohej qëndronte një çast në bregun e tij dhe vështronte diku në një pikë të hapësirës sesi plaku i Heminguejit përpiqej për të sjellë gjahun e tij, por që vazhdimisht e vazhdimisht peshkaqenët turreshin drejt gjahut të tij. Kafshët e rrezikshme të detit nuk dëshironin t’i linin asgjë nga përpjekjet e tij. Përpiqeshin që prenë e tij ta shndërronin në një skelet. Ishte një luftë e pamëshirshme. Megjithatë Llazi Serbo dëshironte të ishte si plaku i Heminguejit në çdo lëvizje dhe përpjekje të tij, të mos kishte asgjë mangët nga personazhi i tij i preferuar. Ringjallja e shpirtit të plakut do të ndodhte brenda qenies së Llazi Serbos. Dhe brenda një kohe të shkurtër ai arriti të mësonte “sekretet” e një peshkatari; si hidheshin grepat, si tërhiqej gjahu e gjithçka tjetër. E vërteta është se ai kështu sillej me çdo personazh. Dashurohej marrëzisht, brenda një çasti të vetëm ai jetonte një jetë të tërë. Në ëndrrat e tij të mëdha bënin pjesë “Kush e solli Doruntinën” e Kadaresë, “Tanushi” i Mitrush Kutelit dhe veprat e klasikëve të mëdhenj”.
Në ikje
“Llazi Serbo qëndronte i menduar, ndoshta nga që i kishte shkrepur të kujtonte diçka nga jeta e tij. Nuk di pse atë çast iu kujtuan miqtë e tij nga Tirana. Filloi të më tregonte për Timo Fllokon, Sandër Prosin, Tinka Kurtin, Margarita Xhepën, Rajmonda Bulkun, Drita Agollin, Viktor Gjikën, Ladi Priftin, Muharrem Fejzon, Pandi Raidhin, Pandi Stillon etj. Vetëm ai e dinte që ajo natë ishte prag-ikja e tij. Në një moment pata përshtypjen se në sytë e tij kishte lot, që përpiqej t’i fshihte në brendësi të tyre. Bëra sikur nuk e vura re. Nën panoramën që ofronte shiu i butë i vjeshtës ishte bërë edhe më nostalgjik. Atë çast mbrëmja ishte bërë edhe më e thellë. Sigurisht që ai nuk mund t’u shmangej kujtimeve të tilla. Në vitin 1965 Llazi Serbo konkurroi në Institutin e Lartë të Arteve për dramaturgji. Pandi Stillo ishte i pari që zbuloi te shpirti i tij talentin e lindur. Kur ishte në vit të tretë të studimeve, regjisorja Drita Agolli i besoi rolin e Klestakovit te komedia “Prefekti” të Gogolit, ndërsa mbrojtjen e diplomës e realizoi mes artistëve të shquar të Teatrit Popullor, të cilët tashmë po i kujtonte me nostalgji. Me të përfunduar studimet, në vitin 1970, u kthye në teatrin e Korçës, ku Mihal Luarasi i besoi role të mëdha. E nisi karrierën e tij artistike me “Njollat e murrme” të Minush Jeros. Nuk vononoi shumë dhe ai u bë një ndër artistët më të kërkuar nga regjisorët e filmave. Viktor Gjika në vitin 1972 i besoi rolin e Dajlanit te filmi “Yjet e netëve të gjata”. Pas këtij realizimi të suksesshëm erdhën filma të tjerë, si “Operacioni “Zjarri”,(1973), “Shembja e idhujve”, (1977), “Nusja dhe shtetrrethimi”,(1978), “Gracka”, (1983), “Kush vdes në këmbë”, (1984), “Dasma e shtyrë”, 1985, “Tre njerëz me guna”, (1985), “Asgjë nuk harrohet”,(1986) etj. Llazi Serbo po shndërrohej në një nga artistët më të dashur të njerëzve. Rolet e tij kishin mbetur të paharrueshme. Në vitin 1983, u transferua përfundimisht në Tiranë si asistent regjisor i Kinostudios “Shqipëria e Re”, ku qëndroi deri në vitin 1993”.
Rikthimi në Korçë
“Rikthimin në Korçë e priti me ëndrrën për të bërë gjëra të mëdha. E donte vendlindjen e tij. Me t’u kthyer në Korçë aktroi te drama “Opera për dy grosh”, të Brehtit, ku luante rolin kryesor, Meki Thika. Ishte një nga shfaqjet më të mrekullueshme që kishte parë Korça deri atëherë, por ai ende kishte ambicie për ta çuar teatrin e qytetit të tij më lart. Në vitin 1994, u vu në krye të trupës teatrore si regjisor i saj. Gjithçka shkoi mirë deri në vitin 1998. Pas kësaj e larguan si regjisor me pretekstin se tashmë teatrit nuk i duhet një regjisor i emëruar. Ky urdhër i dha goditjen e parë. Nisi ta shihte veten si një njeri qesharak. Heroi i kinematografisë, artisti i merituar që nga viti 1991, u kthye në shtëpi. Që nga ajo ditë nisi të izolohej, të rrinte larg teatrit, ta shihte atë me dyshim. “Plaku i detit” ishte mundur! Ndoshta dikush kërkonte që gjithë punën e tij ta shndërronte në një skelet, në diçka të pajetë e të zhvlerësuar. Ndoshta ai artisi i madh i dikurshëm nuk ishte më modern. Të paktën kështu mendonte ai. Nisi të ankohej se gjithë të këqijat i vinin nga njerëzit mediokër dhe shpirtrat e këqij. Iu deshën gati 9 vjet për të dalë nga ajo gjendje. Shpirti i tij nuk gjente dot prehje. Në vitin 2007 vuri në skenë dramën “Gosti në kohë kolere”, të cilën do ta jepte edhe në San Peterburg, aty ku Julia do të thoshte: “Llazi Serbo na bëri të fluturojmë mbi re e të ecim nën dhe”, ndërsa publiku do t’i dhuronte duartrokitje të shumta. Në vitin 2009, Llazi Serbo si regjisor, dhe unë si aktor, vijon rrëfimin e vet, Andrea Pepi, vumë në skenë monodramën “Sirius”, të cilën Llazi e përshtati nga novela “Njeriu qesharak” të Dostojevskit. Në atë monodramë unë luajta rolin e një njeriu që vriste veten. Llazi Serbo dëshironte të përcillte mesazhin: “Mos u përpiqni t’i bëni njerëzit qesharakë. Ne duhet ta duam tjetrin si vetja, sepse më shumë se kaq nuk duhet, dhe gjithçka do të ndryshojë, të gjithë do të jenë të lumtur”.
Nata e fundit
“Vonë në mbrëmje u ndamë nga njëri-tjetri. “Po iki”, i thashë Llazi Serbos, tregon me dhimbje fundin e kësaj histori, aktori Andrea Pepi. Kur po dilja nga shtëpia e tij e pyeta: “Dëshironi të qëndroj edhe pak?”. “Jo m’u përgjigj, sonte dua të jem vetëm”. Iu binda. U nisa drejt shtëpisë sime. Po ecja nëpër shi, sepse shiu i asaj nate nuk pati të pushuar. Ndoshta perënditë qanin, kushedi përse. Të nesërmen, më 13 shtator 2010, u nisa drejt shtëpisë së tij dykatëshe, në lagjen nr 1, e cila gjendet te rruga “Lidhja e Prizrenit”, nr. 3. Kështu bëja gati çdo mëngjes, vija të shihja mikun tim. Hapa portën e jashtme, pastaj hapa derën që të çonte te korridori. Brenda ishte gjysmë errësirë. Në korridor gjithnjë qëndronte një tavolinë dhe pas saj një kolltuk. Dera e dhomës ishte e hapur, por miku im nuk ishte atje. Befas vura re se ai gjendej i shtrirë në korridor. Me sa duket ishte ulur te tavolina, por pastaj ishte rrëzuar prej andej. Në pjesën e majtë të barkut, kishte një njollë të madhe gjaku. U tremba. Si ishte e mundur! Ndoshta ishte ende gjallë I vura dorën te balli, por ai ishte tejet i ftohtë. Një armë gjahu kishte mbetur pak më tutje nga trupi i tij. Doja ta pyesja si ndodhi, por nuk munda t’ia shoh as sytë. Në momentin e vetëvrasjes ai kishte vendosur një palë syze nga ato që vendosin skulptorët në momentin e gdhendjes së materialit. Kishte disa orë që ishte vetëvrarë. Me sa duket nuk kishte dashur të priste përfundimin e natës. Ndoshta kishte pasur dëshirën që drita ta zinte në një botë tjetër”. Me këto fjalë i dha fund tregimit të tij, aktori Andrea Pepi, ndërsa nga sytë e tij rrëshqiti një pikë loti, por duke thënë edhe diçka të fundit: “Nuk e dija që ai do të vriste veten, sepse edhe sot do të ishte i gjallë…” Ishte aktori, që siç thoshte Julia e San Peterburgut, “Llazi Serbo na bëri të fluturojmë mbi re dhe të ecim nën dhe”. Qarku i Korçës i dha titullin “Qytetar Nderi”.
