Besar Likmeta
Raporti i Euralius për kornizën ligjore mbi kthimin dhe kompensimin e pronës
Një raport i pabotuar i Euralius mbi të drejtën e pronës në Shqipëri evidenton problemet e shumta ligjore dhe faktike me kthimin dhe kompensimin, legalizimet dhe shpronësimet për llogari të investimeve strategjike, që sipas saj mund të përbëjnë shkelje të Konventës Evropiane të të Drejtave të Njeriut. Në qershor të vitit 2014, gjyqtari shqiptar në Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut në Strasburg, Ledi Bianku mori një ofertë të ‘papërshtatshme’ nga ish-studenti dhe miku i tij, Denar Biba, i cili në atë kohë shërbente si kreu i Komisionit të Prokurimit Publik në Tiranë. Teksa bisedonin në një kafe të zhurmshme në Strasburg, Biba i kërkoi ndihmë Biankut për pezullimin e çështjeve të pronës të dërguara nga qytetarë shqiptarë, duke nënkuptuar se ndihma e tij do të shpërblehej nga qeveria e majtë e kryeministrit Edi Rama. Biseda e përgjuar midis Bibës dhe Biankut gjeti rrugën e saj në një nga portalet mediatike shqiptare, duke rihapur për një kohë të shkurtër një debat të nxehtë mbi ndërhyrjen e qeverisë shqiptare në gjykatën Evropiane, të drejtën e pronës si dhe adresimin e problemit të kompensimit të pronarëve të shpronësuar nga regjimi komunist. Misioni i BE-së për konsolidimin e shtetit ligjor në Shqipëri, Euralius ndërmori gjatë vitit 2018 një studim të hollësishëm të kornizës ligjore mbi kthimin dhe kompensimin e pronës, legalizimet, regjistrimin dhe shpronësimet për interes publik, me qëllim përafrimin e legjislacionit shqiptar mbi të drejtën e pronës me atë evropian dhe përmbushjen e standardeve ndërkombëtare. Një kopje e këtij raporti ‘konfidencial’ të përfunduar me 8 korrik 2018, nënvizon se me gjithë progresin dhe përpjekjet e bëra gjatë dy dekadave të fundit, mbrojtja dhe zbatimi i të drejtave të pronës në Shqipëri lë për të dëshiruar dhe iniciativat ligjore të qeverisë Rama, të tilla si ligji i investimeve strategjike, e kanë komplikuar situatën juridike në të cilën ndodhet vendi. “Situata e pazgjidhur ligjore dhe faktike për kthimin dhe kompensimin e pronave të sekuestruara gjatë regjimit komunist si dhe legalizimi, shpronësimi dhe regjistrimi i pasurive të paluajtshme në Shqipëri, mund të përbëjë shkelje serioze të një prej të drejtave bazike të cilës i referohet neni 1 i protokollit 1 të Konventës Evropiane të të Drejtave të Njeriut, e drejta për ta gëzuar paqësisht pronën,” shkruan Euralius në përmbledhjen e gjetjeve të raportit, i cili e analizon dhe e krahason legjislacionin shqiptar me atë të pesë vendeve të tjera, të cilat u përballën me probleme të ngjashme pas rënies së regjimit komunist. E pyetur mbi përfundimet e studimit, qeveria shqiptare nuk iu përgjigj një kërkese për koment.
Origjina e problemit
Të drejtat e pronës përbëjnë një nga problemet më të mprehta me të cilat është përballur shteti shqiptar pas rënies së regjimit komunist të ish diktatorit stalinist, Enver Hoxha. Problemet kryesore me të cilat vendi përballet sot e kanë origjinën në ligjet që u miratuan në fillim të viteve 90’, pas rënies së regjimit. Reforma agrare që u ndërmor për rishpërndarjen e tokës së ish- kooperativave bujqësore, ligji i famshëm 7501, është një prej tyre. Ky proces krijoi një kornizë ligjore të fragmentuar, e cila u ndryshua disa herë dhe i hapi rrugën informalitetit, të drejtave të mbivendosura të pronës dhe proceseve gjyqësore pa fund. Vlerësohet se çështjet e kthimit dhe kompensimit të pronës kanë gjeneruar rreth 40,000 çështje gjyqësore në gjykatat shqiptare. Sipas raportit të Euralius, përveç fragmentimit të kornizës ligjore edhe strukturimi institucional i procesit të kthimit dhe kompensimit të pronave ka qenë kompleks. Ka shumë institucione qendrore dhe vendore të përfshira në të drejtat e pronës. Mungesa e koordinimit midis institucioneve të përfshira, natyra e ndërthurur e përgjegjësive të tyre, mbivendosja e funksioneve dhe shtresëzimi burokratik e shtuan konfuzionin në këtë fushë.
KiE mbylli monitorimin e Shqipërisë
Ligji i aprovuar nga parlamenti në vitin 2015 vinte në kontekstin e detyrimeve që rridhnin për shtetin shqiptar nga vendimi pilot i Gjykatës së Strasburgut mbi çështjen “Manushaqe Puto dhe të tjerë kundër Shqipërisë.” Ky vendim i marrë në 17 dhjetor 2012, i detyronte autoritet shqiptare të krijonin një mekanizëm të zbatueshëm për kthimin dhe kompensimin e pronave, ndryshe Gjykata kërcënonte se do të pranonte kërkesat e ish-pronarëve në tërësi, duke i ngarkuar shtetit shqiptar një faturë të kripur financiare. Pak ditë pas miratimit të ligjit “Për trajtimin e pronës dhe përfundimin e procesit të kompensimit të pronës,” në dhjetor 2015, Komiteti i Ministrave në Këshillin e Evropës vendoi të monitorojë zbatimin e tij, duke kërkuar miratimin e akteve nënligjore si dhe mbështetjen logjistike, financiare dhe njerëzore për implementimin e ligjit. “Nga raporti rrjedh që mekanizmi i kompensimit është tërësisht operacional, funksional dhe eficient,” shprehet KiE. “Informacionet që na janë dhënë tregojnë rezultatet e angazhimit politik të nivelit të lartë për të siguruar një mekanizëm efikas” përfundon Komiteti i Ministrave. “Pasaktësia e hartave, vonesat në përfundimin e regjistrimit fillestar, zbatimi i keq i kornizës ligjore dhe korrupsioni janë gjithashtu faktorë të rëndësishëm që kontribuojnë në kompleksitetin e çështjes të së drejtës së pronës,” shkruhet në raport. “Me gjithë përpjekjet e bëra nga autoritetet, nuk është bërë ende mjaftueshëm progres për të përmirësuar kornizën ligjore për kthimin, kompensimin, legalizimin e ndërtesave dhe zonave informale, shpronësimet dhe regjistrimin e pronës,” shton raporti. “Në shumicën e çështjeve kundër Shqipërisë, GJEDNJ-ja e ka përsëritur pozicionin e saj mbi të drejtën e pronës… dhe i ka bërë thirrje qeverisë shqiptare që të krijojë një mekanizëm kompensimi efektiv,” shkruan Euralius. “Ndërkohë, ekzekutimi i vendimeve të GJEDNJ-së për të drejtën e pronës nga Shqipëria mbetet akoma problematik,” shton misioni i BE-së. Një tjetër problem serioz i lidhur me të drejtën e pronës në Shqipëri është dhe procesi i legalizimit të zonave informale, pasi këtë të fundit e ndan një linjë e hollë me sundimin e shtetit ligjor. Vlerësohet se gjate viteve ‘90 në Shqipëri, gati një e treta e popullatës migroi nga zonat rurale drejt zonave urbane, peri-urbane dhe bregdetare në kërkim të punës dhe të një jete më të mirë. Kjo lëvizje, që erdhi kryesisht nga zonat malore të veriut ndodhi edhe pse në zonat urbane ku popullata u zhvendos kishte një mungesë banesash dhe shërbimesh sociale. Edhe sot ky lloj migrimi i brendshëm vazhdon, edhe pse me një ritëm më të ulët. “Boshllëqet në legjislacionin e planifikimit territorial dhe problemet administrative në dhënien e lejeve të ndërtimit e kanë bërë marrjen e të drejtës për të ndërtuar të vështirë, edhe kur zotëruesi ka pronësi ligjore mbi tokën,” shkruan Euralius. “Qeveria ka dështuar ta ndalojë zaptimin e paligjshëm të tokës, ndërtimet e paligjshme dhe vlerësohet se gati 1/3 e ndërtimeve në Shqipëri janë të paligjshme, për shkak të mungesës së një certifikate pronësie të qartë dhe mungesës së lejes së ndërtimit,” shton ajo.
Ligji i ri i pronës. Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut
Në 23 shkurt 2016, ligji nr. 133/2015 “Për trajtimin e pronës dhe përfundimin e procesit të kompensimit të pronës” hyri në fuqi. Ky ligj ishte përpjekja e tretë e shtetit shqiptar për të gjetur një zgjidhje të drejtë për çështjen e pronave të shpronësuara gjatë regjimit komunist. Ky ligj, ashtu si dhe paraardhësit e tij, vendos një formulë dhe mekanizëm për kompensimin e pronarëve. Ligji i vitit 2015 e përcakton vlerën e kompensimit sipas hartës së tokës në fuqi në momentin e miratimit të ligjit, duke marrë si referencë kategorinë që prona kishte në momentin e shpronësimit. Harta e vlerës së tokës miratohet me vendimin të Këshillit të Ministrave, dhe mund të përditësohet në mënyrë periodike bazuar në VKM–në 658/2016 “Mbi miratimin e metodologjisë për vlerësimin e pasurive të paluajtshme.” Përditësimi i vlerës së pronës bëhet me propozim të ministrit të Drejtësisë. Metodologjia e vlerësimit bazohet vetëm në krahasimin e kontrateve të shitjes së pronave, çfarë është parë me skepticizëm nga GJEDNJ-ja. Në vendimet e saj, gjykata e Strasburgut është shprehur se e drejta e pronës nuk mund të interpretohet si një detyrim ndaj shtetit për ta kthyer pronën dhe as nuk vendos kufizime mbi të drejtën e shteteve për të përcaktuar masën e kthimit dhe kompensimit të pronës. Sipas Euralius, procesi i konsultimit publik për ligjin e kthimit dhe kompensimit të pronës të dhjetorit 2015 ka qenë formal, pasi përfituesit dhe palët e interesuara u thirrën vetëm në disa momente të prezantimit të projektligjit dhe jo të jepnin opinionin e tyre në grupet e punës dhe as në procesin e përgatitjes së akteve nënligjore. Formaliteti i konsultimit e ka minuar procesin, sepse ka krijuar perceptimin tek përfituesit se ky ligj është një manovër politike.
Legalizimet pa afat
Deri në vitin 2016, nga 314,789 ndërtime pa leje të vetëdeklaruara, ALUIZNI kishte shqyrtuar 186.223 aplikime. Nga 2013 në 2016, ALUZINI legalizoi 66,571 ndërtime të paligjshme, tre herë më shumë se numri i ndërtimeve të paligjshme të legalizuara gjatë periudhës 2006 deri në 2012. Numri total i ndërtesave të legalizuara në vitin 2016 arriti në 88,321. “Megjithëse procesi i legalizmit u përshpejtua, nuk ka të dhëna mbi numrin e ndërtesave të legalizuara në zonat informale që raportohen të jenë rreth 300 mijë,” shkruan Euralius. “Dhe as që ka një datë të parashikuar për përmbylljen e procesit të legalizimit, urbanizimit dhe formalizimit të ndërtimeve të paligjshme,” shtoi ajo. Edhe pse legjislacioni shqiptar parashikon dënime penale dhe administrative për ndërtimet e paligjshme, këto sanksione mbeten të paqarta nga përdorimi i njëkohshëm i ligjit të legalizimit dhe e kodit penal, si dhe ka mungesë të një analizë të qartë mbi pasojat e këtij ngërçi ligjor. “E gjithë ideja e legalizimit minon principet e shtetit ligjor,” shkruan Euralius. Misioni i BE-së shprehet se miratimi dhe amendimi i shpeshtë i ligjit për legalizimet nuk është arritur nëpërmjet konsultimit publik. Një tjetër problem serioz me këtë ligj është dhe mungesa e afateve fundore për legalizimin e ndërtimeve pa leje, te cilat janë shtyrë disa herë për shkak të paaftësisë së shtetit për të ndaluar zaptimin e pronës private dhe shtetërore. Ligji i legalizimeve nuk jep afate të qarta për përfundimin e procesit.
Shpronësimi – investimet strategjike
Sipas Euralius qeveria shpesh i ndryshon çmimet referencë të tokës duke i ulur ato në minimum pak përpara se shpronësimi të realizohet. Problemi, sipas Euralius, qëndron te çmimet referencë që qeveria përdor për shpronësimin e tokave, të cilat janë në mënyrë të konsiderueshme më të ulëta se çmimi i tregut. Misioni i BE-së nënvizon se në të gjithë vendet e tjera ish- komuniste të studiuara (Lituania, Serbia, Kroacia, Gjeorgjia dhe Polonia), interesi publik nuk përfshin aktivitetet komerciale. Në të gjitha këto vende, shpronësimi për interes publik bëhet me çmime tregu, ndryshe nga Shqipëria ku shpronësimi bëhet me çmime referencë të tokës të vendosura nga qeveria që janë më të ulëta se çmimet e tregut.
Regjistrimi i pronës
Ligji kryesor që rregullon regjistrimin e pronës në Shqipëri është ai i vitit 2012 ‘Mbi regjistrimin e pasurive të paluajtshme,’ që së bashku me aktet nënligjore përcakton rregullat për regjistrimin e çdo lloj prone të paluajtshme, përfshirë tokën bujqësore, tokë urbane për ndërtim, rezidencat, etj. Regjistrimi i pronës në Shqipëri realizohet nga Zyra e Regjistrimit të Pasurive të Paluajtshme, ZRPP. Sipas raportit të Euralius, qytetarët shqiptarë përballen me vështirësi në zyrat e ZRPP-ve në regjistrimin e akteve noteriale, administrative dhe gjyqësore për marrjen e pronës.
BIRN
