INTERVISTA/Flet Prof. Dr. Shezai Rrokaj: “. Shoqëria dhe shteti sot për sot janë të pafuqishëm që të ndryshojnë individin”
– Prof. Rrokaj, – Si shoqëri, jemi në rrugën e mbarë të zhvillimit? Kemi vizion të qartë se si duhet të mbërrijmë te ajo që ne kemi përcaktuar si qëllimi ynë?
– Unë besoj se jemi në rrugën e mbarë të zhvillimit. Unë e kam këtë bindje: shekulli i 21-të, është shekulli i shqiptarëve për sa i kërket krijimit të një vetëdije njësuese dhe një vizioni të qartë për të ardhmen. Sipas meje, por jo vetëm, periudha e tranzicionit është më e gjatë sesa pritej dhe me energji të shpenzuara herë-herë dëm.
– Ju si e shpjegoni, që për ne shqiptarët, në krahasim me popujt e tjerë, të ndodhur në të njëjtin fat, kjo periudhë e tranzicionit është më e gjatë?
– Sepse shqiptarët u ndeshën në këtë prag shekulli me një dukuri disi të veçantë nga kombet e tjera, dhe kjo ka të bëjë me dy ngjarje të mëdha. E para, lidhet me ndryshimin e sistemit. Fjala është për zëvendësimin e një sistemi vlerash me një sistem vlerash në pikëpamje të ndryshimit ideologjik pra, dy sisteme që zëvendësuan njeri-tjetrin kanë krijuar në aspektin social, kulturor, politik e ekonomik një lëvizje të vlerave. Derisa këto vlera të gjejnë shtratin e duhur, shoqëria shqiptare do të ketë ecejaket e veta, do të ketë hamendësitë e veta, do të ketë gabimet e veta. Nga ana tjetër, shqiptarët ndodhen në një makropolitikë tjetër: ajo që ka të bëjë kthimin e kufijve politikë thjesht në nocione gjeografike pa vlera. Kam parasysh këtu formimin e një shteti tjetër, që është shteti shqiptar i Kosovës dhe hapja e kufijve me trojet tona. Shqiptarët po lëvizin lirshëm në arteriet e Kombit dhe bashkë me ta lëviz gjithcka që lidhet me shqiptarësinë. Për shqiptarët ky sistem vlerash, të paraqitjes së tyre si njësi kombëtare, është një sfidë shumë e madhe, që ne duhet ta fitojmë në ballafaqim me kombet e tjera. Nuk ballafaqohemi më si shtet, ballafaqohemi si komb. Dhe këtu kemi një përballim me vlerat e kombeve të tjera, një betejë që nuk mund ta fitojmë duke u mbyllur, por duke u ballafaquar, duke dhënë dhe duke marrë nga kulturat e tjera. Në këtë përballje ne duhet të vendosim ku e kemi realisht sinorin tonë. Sepse nuk mjafton ta vendosësh këtë, gjeografikisht apo gjeopolitikisht, por në fund të fundit, kombet nuk janë thjesht nocione gjeografike, nuk janë thjesht konfiguracione politike, por mbi të gjitha kombet janë një qasje ku përfshihen elemente të tjera, si ato kulturore, gjuhësore, fetare, mënyra qeverisjeje e zhvillimi ekonomik, emancipimi shoqëror, që i bëjnë kombet të prezantohen me “fytyrën” e tyre. Pra, zgjidhja graduale e këtyre dy çështjeve madhore, njëra që lidhe t me ndërrimin e sistemeve, dhe tjetra me spektër gjeopolitik, do t’i vendosë shqiptarët në një pozicion të ri. Kjo është sfida jonë, t’i vendosim me kujdes këto vlera në vendin e duhur, t’i qetësojmë me dinjitet, t’ ikim kaosit duke gabuar e paguar sa më pak.
– Çfarë është integrimi që kërkojmë?
– Integrimi nuk është asimilim, sepse asimilimi i kombeve vjen nëpërmjet asimilimit të vlerave dhe përthithjes së tyre prej kujturave të kombeve të tjera. Ne duhet të integrohemi nëpërmjet ballafaqimit të vlerave, që do të thotë përballje, jo ikje e izolim, që do të thotë qasje, që do të thotë ballafaqim vlerash. Vetëm me këtë mendësi ne mund të garantojmë mbijetesën tonë, dhe vetëm kështu ne mund të jemi një pasuri e madhe për të tjerët dhe mund të përfitojmë prej tyre.
– Lëvizja demokratike, në këto 21 vite, a ka sjellë atë ndryshim progresiv që kërkonim, në rradhë të parë te ndërgjegja e njeriut?
– Unë mendoj që janë hedhur hapat e para, ku shoqëria shqiptare në këto 21 vite është vendosur midis asaj që është dhe asaj që duhet, ku ajo që është, është larg asaj që duhet. Ne kemi ligje evropiane, por kemi një praktikë shqiptare që është larg ligjeve, larg realizimit të tyre, larg ndërgjegjësimit. Pra, momentalisht shoqëria jonë ka krijuar konfiguracionin e një shoqërie demokratike, por në thelb vazhdon ende të qëndrojë e të përpëlitet midis disa monizmave: midis një pluhuripartitizmi ose, ta themi, pluhurimonizm, pa mundur të krijojë ende konfiguracionin e një shoqërie demokratike funksionale në tërë sistemin e saj.
– Njeriu sot, a është më i lirë, nga 22 vjet më parë?
– Sigurisht që është më i lirë nga korniza ideologjike, është i lirë të zhvillojë iniciativën e vet, është i lirë të lëvizë, të shprehet, por të gjitha liritë kanë edhe efektin e kundërt, që lidhet me pamundësinë për ta arritur Lirinë. Pra, liria ekziston ( në parime e ligje), por jo gjithmonë ekziston konkretisht “liria” për ta mbërritur lirinë. Ky është promblemi midis atij shteti që konsiderohet demokratik, por në thelb, në arritjen e tij ka shumë pengesa të shtetit të mëparshëm.
– Cila është pengesa kryesore?
– Ajo që nuk e kemi mënjanojmë dot lehtësisht. Është vetëdija jonë: vetëdija e qytetarit demokrat, vetëdija e shqiptarit si komb. Vetëdijet janë ende të parcelizuara, janë ende të krisura, qoftë nga reminishenca të vetëdijes së shtetit ideologjik të mëparshëm, qoftë edhe nga vetëdija e përciptë e një kombi të parcelizuar për shkak të ndasive gjeopolitike.
– Njerëzit sot a janë më humanë?
– Unë them që edhe kjo është një çështje e diskutueshme. Sot njerëzit janë më të drejtpërdrejtë, janë më natyralë, sesa më pare. Dhe kjo ndodh kryesisht te moshat deri 20 vjetë. Humanizmi para 20 vjet ishte një humanizëm që diktohej, i shtirë. Të paktën ky sot është më real, është më pak “dukje” nga ai që ishte.
– Cila është rëndësia pozitive e këtij dallimi?
– Por edhe humanizmi i sotëm është i kërcënuar nga pragmatizmi i njeriut dhe nga ethet e mbijetesës dhe të fitimit.
– Domethënë?
– Një popull që jeton në kufijtë e ekzistencës apo të mbijetesës, logjikisht është më pak human, sepse ai është “i gëlltitur” nga etja e mbijetesës. Kur mirëqënia rritet, vetë shoqëria kultivon më shumë njerëz humanë.
– Sa përpiqemi sot që të ndryshojmë vetveten?
– Kjo varet nga dy faktorë. Sa ne, individualisht, bëjmë përpjekje për përmirësimin e vetëdijes sonë dhe në këtë proces ka shumë efekt procesi i kulturimit, i shkollimit, i emacipimit, i ndërgjegjësimit, i besimit etj. Por, nga ana tjetër, është procesi i ndikimit që ka shoqëria. Shoqëria dhe shteti sot për sot janë të pafuqishëm që të ndryshojnë individin.
– A pajtoheni që tendenca e sotme te shoqëria jonë, është se me vullnetin e detyrimit, përpiqemi që të ndryshojmë me dhunë atë që kërkojmë te njerëzit, te ligji, pa pu përpjekur që ndryshimin ta fillojmë nga vetvetja?
– Ndryshimi duhet të fillojë nëpërmjet diktatit të ligjit dhe të fillojë me ndërgjegjësimin e vetvetes, sepse ndërgjegjësimi gradual i vetvetes për të përfunduar te ligji, do të ishte rrugë më e gjatë. Ne duhet ta shpiem shoqërinë te përsosmëria institucionalo-ligjore, sesa të kultivojmë një shoqëri që natyrshëm do të na shpinte te përsosmëria ligjoro-institucionale.
– Të bërit politikë në Shqipëri cilit qëllim i shërben?
– Realisht, të bërit politikë, sikurse thuhej në Lashtësi, përmirësimit të mirës së polisit, (qytetit). Në Shqipëri, sikundër ndodh në Ballkan, politika është mjeti më i mirë për t’u shërbyer politikanëve dhe vendi më i keq për qytetarët që drejtohen prej tyre dhe kjo vjen prej faktit se qeverisjet nuk përfaqesohen demokratikisht, se vullneti i zgjedhësve deformohet.
– Gjëja më e keqe që i ka ndodhë shoqërisë sonë, është se është humbur koncepti i mirëbesimit, ndaj të gjithëve, për çdo gjë, qoftë në rrafshin shoqëror, qoftë në rrafshin individual, qoftë në raportet individ-shtet, qoftë në raportet individ-politik, dhe ca më keq, në raportet shtet-politikë. Sipas jush, përse?
– E thashë më lart, këtu janë lëkundur vlerat. Njërëzit janë kaos. Individët dhe vetë shoqëria janë futur në një krizë besimi a pasigurie. Ndryshimet ideologjike pra, kalimi nga një sistem një sistem tjetër dhe parcelizimi kombëtar, që erdhi prej historisë, i cili na krijoi një gjeopolitikë të deformuar në ashtin e saj. Të gjitha këto krijojnë krizën e besimit e të mirëbësimit kemi problemin e mirëbesimit. Politikat nuk i beson njëra-tjetrës. Jemi akoma në botën e një mendësie të pabesisë, të kurthit, të mosballafaqimit të hapur. Jemi ende në situatë e një shoqërie që endet midis bestytnisë, paragjykimit, mungesës së besimit, pasigurisë për të ardhmen, çështje që e kanë zhytur individin në pasigurinë e jetesës.
– Cili sukses i punës të jep atë kënaqësi shpirtërore?
– Kur shkruaj. Kur botoj diçka, kur them një gjë hapur, larg pengesave e trysnisë politike, akademike. Në çastin që shkruaj, duket sikur zemra merr frymë më lirisht.
– Mbresa më e vyer që ju keni përjetuar nga puna juaj intelektuale?
– Cilësoj abetaren, që është një sipërmarrje krejt ndryshe, që u lidh edhe me rritjen e fëmijve të mi, edhe me një përvojë që unë pata në Itali.
– Cilën ngjarje e ndodhi të jetës tuaj, ju do të doni ta kujtoni?
– Ngjarja më e madhe është martesa, lindja e dy fëmijëve, që janë kënaqësia më e madhe e jetës time.
– Cila është filozofia juaj e jetës?
– Të mos i kushto shumë kohë së shkuarës, sepse ajo të merr peng dhe nuk të lë të çlirohesh, për të ecur shpejt në të ardhmen.
– Te njerëzit, çfarë vlerësoni më shumë?
– Njerëzit, i vlerësoj kur janë realë. Jo të shtirur, apo që jetojnë mbi mundësitë. Nëse mund të jap një këshillë kjo do të ishte: mos rritni fëmijët mbi mundësitë që keni.
– Kur përditë, duke u ngritur çdo mëngjez, e deri sa erret, kemi bërë slogan ” duam të vemi në Europë”, me sjelljen tonë, si shtet, si shoqëri, sa kontribojmë në këtë dëshirë që shprehim?
– Sa më shumë akte të mira të bëjmë, në dobi të vetes e të tjerëve, aq më shumë i afrohemi Evropës. Në qoftë se ne do të priremi drejt efekteve të kundërta pra, që gjithë këtë energji do ta shkarkojmë për të dëmtuar vetveten dhe të tjerët, aq më shumë i largohemi imazhit të Evropës, nëse ajo ende vazhdon të mbesë si imazhi i përsosmërisë së vlerave.
– Profesor, sa e ndjejmë të domosdoshme të pasurohemi shpirtërisht?
– Çdo ditë e pasuron mendjen dhe shpirtin. Të ndjejmë sa më shumë e të arsyetojmë sa më shumë atë që ndjejmë dhe natyrisht, të mos pengohemi për atë që ndjejmë, kur e kemi besimin.
– Ju këtë, sot e shikoni si një prirje të njerëzve, apo thjesht mbetet një dëshirë?
– Në qoftë se ne nuk do të kishim dëshirë, në qoftë se nuk do të kishim intuitë, nuk do të kishim as imagjinatë: asgjë nuk do të na detyronte të projektonim vetveten drejt mbëritjes së një qëllimi. Është vetëm dëshirë, por në qoftë se nuk shikojmë dritën përtej këtij tuneli, ne nuk mund ta kapërcejmë errësirën.
– Cili ishte ai motiv që ju shtyu juve të merreni me politikë?
– Unë kur u bëra rektor nuk merresha me politikë. Unë punova shumë për autonominë e universiteteve. Jam përpjekur mjaft dhe me shumë aktorë politikë dhe të shoqërisë civile, deri në Gjykatën Kushtetuese, për ato që unë i quaja parime të cilat, natyrisht, më dhanë të kuptoja dy gjëra. Që, kur ke një mision, nëse ke vullnet, ia arrin qëllimit. Por, duhet të kuptosh edhe limitet e pozicionit që ke dhe shumë gjëra nuk mund të arrihen në qoftë se ti nuk bëhesh edhe pjesë e politikës, për të arritur qëllimet e tua. Unë e përdora politikën dhe e pranova ftesën në politikë me qëllim që shumë ide të mia, t’i realizoj nese kjo do të jetë e mundur.
– Sa ju shqetëson ai mosbesim që është në rritje të opinionin publik, që sot nuk mirebeson te politikanët?
– Shumë shqetësuese është. Njerëzit janë të zhgënjyer nga politikanët. Por është edhe ana tjetër: që ata nuk kanë ku shkojnë dhe detyrimisht do të votojnë politikanët, do të futen në kurthin e fushatës elektorale për të vendosur me duart e mendjen e tyre “fatin” e tyre të ardhshëm.Potë ishin të lirë, njerëzit do të ishin gjithnjë e më pak votues, sepse politika u duk në fillim sikur i parapriu dhe e udhëhoqi qytetarin, por unë pajtohem me njerëzit se sot politika ka mbetur më pas se qytetari. Aspiratat e qytetarëve janë më largpamëse sesa egoizmat në të cilat futet qerthulli i partive politike, të cilët më shumë i kushtojnë rëndësi egoizmit të tyre, sesa qasja te interesat e qytetarëve.
– Sot politikani në Shqipëri, a mund të shprehë në qëndrime personalitetin e vet?
– Politika akoma nuk është çliruar dot prej remishencës së konceptit të njëshit, roli i të cilit dikton.
– Do të dëshironit që fëmijët të bëhen politikanë?
– Në rradhë të parë, do të dëshiroja të bëhen profesionistë të mirë. Pastaj qytetarë të lirë, me mendim të lirë dhe, më vonë, po të kenë dëshirë e politika të ketë nevojë për ta, mund të merren edhe me politikë.
– Sa ndikoni ju në vendimmarrjet e fëmijvë tuaj, në çështje që kanë të bëjnë me përzgjedhjet e jetës të tyre?
– Sot duhet gjetur një zgjidhje e artë midis impulsivitetit të moshës së tyre dhe arsyes për t’u shpjeguar mundësitë që u ofrohen. Meraku ynë është t’u sqarojmë gjërat dhe ata, gradualisht të zgjedhin. Sepse çdo imponim, mund të të mbetet peng tërë jetën, dhe nesër fëmija mund të të thotë: ti më fute në këtë rrugë, ti më dhe këtë gjë apo atë gjë…
– Njeriu më i dashur?
– Fëmijët, bashkëshortja. Motrat dhe mamaja.
– Ngjarja më e hidhur për ju?
– Është humbja e babait dhe humbja e bashkëshortit të motrës së vogël.
– Cilat janë pasionet tuaja?
– Filozofia e sporti janë dy gjëra që më pëlqejnë shumë.
– Mendimet akademike a i diskutoni me bashkëshorten, dhe sa ndikon mendimi i saj në vendimarrjet tuaja dhe anasjelltas?
– Ne shpesh, e kemi tëndarë jetën familjare nga jeta publike. Në familje i kushtojmë rëndësi privatësisë. Në momentet e rëndësishme, po, diskutoj edhe me bashkëshorten. Ajo ka një arsyetim shumë të qëndreshëm, nuk tërhiqet nëse diçka e ka një bindje. I shikon më gjerë efektet e fjalimeve të mia, sidomos kur ato mund të krijojnë probleme të përplasjeve sociale e politike, thotë: “Jemi shumë mirë kështu siç jemi, përse na përplas? dhe na cënon këtë privatësi familjare”. Zgjedhjet e mia janë në këshillim edhe me bashkëshorten, edhe me fëmijët.
– Autoritarizmi akademik a ndikon në marrëdhëniet familjare?
– Unë e lë në zyrë autoritarizmin akademik. Unë i kushtohem familjes. Por ndodh nganjëherë, psh, bëjmë shaka, e në familje më thonë: Këtu nuk jemi në leksione. Nganjëherë, harrojmë e duket sikur edhe fëmijët i kemi studentë. Dashur, padashur, ka edhe remishenca të kësaj natyre në familje.
– Me bashkëshorten tuaj, për çfarë gjërash, keni më shumë divergjenca, dhe ju nuk lëshoni pe?
– Po, ja shpeshherë konfrontimet publike, por, ndonjëherë edhe qëndrimet ndaj fëmijëve. Po ja, kur unë ua them fëmijëve ashtu copë, e në këto çaste bashkëshortja ndërhyn. Por, midis nesh, tani ka ikur koha e atyre kapriçove të mëdha dhe mirëkuptimi është më i natyrshëm. Bashkëshortja është pjesë e qënësishme e jetës time.
