Ekskluzive/ Ish-ministri i Kulturës, Alfred Uçi rrëfen të pathënat rreth takimit të Ramiz Alisë me intelektualët (12 gusht 1990)
Meqënëse po hapen e po botohen regjistrimet e këtij takimi, për të cilin janë thënë të vërteta e të pavërteta, nuk ka përse të hesht kur e di se si duhej të ishte bërë ky takim dhe si u bë. Pasi lexova më vëmendje tre pjesët e dosierit të botuar në gazetën “Telegraf” më 11, 12 dhe 13 gusht, m’u ringjall atmosfera e atyre ditëve kur u mbajt takimi dhe vendosa të shkruaj, duke treguar të vërtetën rreth atij takimi. Në atë kohë ishte acaruar situata e përgjithshme e vendit dhe, njëkohësisht, krerët kryesorë të regjimit të atëhershëm po përpiqeshin që t’i jepnin një drejtim të favorshëm për ta situatës,duke organizuar një Plenum të KQ pak kohë para se të përgatitej “Takimi me intelektualët”. Unë rastësisht u takova me një nga këshilltarët kryesorë të Ramiz Alisë, me Sofo Lazrin, i cili më pyeti për përshtypjet e mia nga vendimet e Plenumit të fundit të KQ dhe më shtoi se “ç‘kishim për të thënë, i thamë në këto vendime dhe më tej s’kemi çfarë t’u shtojmë atyre asgjë tjetër”. Në fakt ky mendim nuk ishte një opinion i tij personal, që siç e dija mirë unë, shpesh personi në fjalë nuk puqej plotësisht me opinionet e Ramiz Alisë, si edhe për vendimet e Plenumit të fundit të KQ. R. Alia, si gjithnjë, edhe këtë herë, ishte i kënaqur dhe besonte se pat venë pikën në Plenumin e fundit, sepse në to i dukej se kishte bërë aq “lëshime” sa mund të ndërpritej acarimi i mëtejshëm i debatit dhe i “reformave” që do t’u pëlqenin të gjithëve. Unë i thashë Sofos se vendimet e Plenumit mund të kënaqin vetëm ata që i kanë hartuar, kurse në fakt ato janë formuluar duke mos e përfillur realitetin, ose duke mos e pranuar krizën e thellimin e saj të pandalshëm; kurse, nga ana tjetër, i thashë se debati nuk do të ndërpritej, sepse njerëzit kërkojnë më shumë nga ç‘premtojnë vendimet tuaja, kurse shumë intelektualë të rinj specialistë paraqitin në bisedime me miqtë e tyre të ngushtë shumë ide interesante, të reja, radikale dhe të domosdoshme, realizimi i të cilave do ta nxirrte vendin nga qorrsokaku, ku po e mbajnë vendimet si këto të Plenumit të fundit. Dhe, meqë Sofua desh të dinte se ç‘ishin këta specialistë, unë pata rast t’i rrëfej disa nga këto ide, që kishin të bënin me gjithë fushat kryesore të jetës – politike, ekonomike, të brendshme e të jashtme, të cilat iu dukën edhe atij interesante. Dhe, për me tepër, shtova se me që thuhet se R.Alinë e “pengojnë elementët konservatorë në krye të shtetit e të Partisë”, atëhere përse të mos bëhen publike të tilla ide, duke organizuar një takim me bartësit e tyre, që ato mos të kumtohen vesh më vesh, por të shprehen hapur e lirisht përballë Ramiz Alisë; le të organizohet me të tillë intelektualë një takim, në të cilin R.Alia të mos u mbajë ndonjë konferencë të rëndomtë, por t’i dëgjojë e pastaj, t’i rrahë në mendjen e tij e t’u përgjigjet, t’i falënderojë për sinqeritetin e dobinë e tyre dhe t’u premtojë, pas një meditimi të thellë (që s’ishte në huqet e tij), të shprehej qartë nëse ishte apo s’ishte në anën e ideve të tyre liberale, reformatore, radikale. Por, shtova, që në një takim të tillë duhet të ftoheshin jo ministra, anëtarë të KQ dhe intelektualë që kanë dhënë e japin prova të vazhdueshme ligjërimesh oportunizmi, nënshtrimi me inflacion fjalësh dhe parullash të zbrazëta, si gjuha e direktivave partiake, si vendimet gjithnjë “të drejta të Partisë”, domethënë kjo mbledhje duhej të shërbente si nxitje për debate të hapta e të lira në dobi të reformimit demokratik të shoqërisë, pa ovacione e duartrokitje hipokrite, siç ndodhte zakonisht. Sofua e pëlqeu propozimin tim dhe më tha se do ta bisedonte me R. Alinë. Të nesërmen më telefonoi në zyrë e më tha se bisedoi me Shefin dhe ai ishte përgjithësisht i gatshëm të bënte një takim të tillë. Dhe unë prisja me padurim e mëdyshje të bëhej takimi. Por shpejt nga gazetat mora vesh se u bë takimi i parë me intelektualë të zgjedhur, por jo me ata që patëm biseduar me Sofon. Për më keq, takimi ishte organizuar në tre drejtime krejt ndryshe nga ç‘e patëm biseduar.
Së pari, Ramiz Alia nuk kish dalë para grupit të intelektualëve në rolin e dëgjuesit, por të kreut të Partisë e të Shtetit, që jep direktiva se çfarë lejon Partia dhe çfarë nuk e lejon. E hapi mbledhjen, duke u mbajtur të pranishmëve një fjalim të zakonshëm, në të cilin zbërthente ato ide, që i kishte kthyer në vendime të Plenumit të fundit të KQ. Mirë është të mos harrohet përmbajtja e këtij fjalimi, i cili imponoi kuadrin e pyetjeve dhe të diskutimeve, që i lejonte Partia. Ky fjalim ishte shkelje e asaj që patëm biseduar me Sofon: –Mbledhja të bëhej pa fjalim hyrës, sepse të gjithë pjesëmarrësit ishin njohur me vendimet e fundit të KQ dhe prandaj R. Alia s’kish ç‘të shtonte, dhe vërtet nuk shtoi asgjë me rëndësi. Fjalimi refuzonte ndryshime të thella demokratike, ngaqë e quante Shqipërinë “rast i veçantë”. Sigurisht, nga pjesëmarrësit pritej më shumë se sa u tha nga R. Alia. Në këtë mbledhje s’pati njerëz të kënaqur, por nuk pati as “kritika të ashpra”. Mbledhja nuk doli në përgjithësi përtej kufijve që i caktoi asaj R. Alia. Emrat dhe fjalët nga diskutimet nuk shprehnin idetë e opozitës, që ish në formim e sipër. Shumica dërrmuese e të pranishmëve i përkisnin, siç e dëshmuan fjalët e tyre, “shumicës që ishte në fuqi” dhe që ishte bërë pengesë për ndryshime radikale të sistemit ekzistues. R. Alia dhe bashkëpunëtorët e rangut të lartë të tij kërkonin të arrinin një miratim sado artificial, hipokrit e servil të direktivave të tyre.
Së dyti, përbërja e pjesëmarrësve, nuk ishte ajo që patëm biseduar me Sofon. Të pranishmit ishin caktuar sipas listës protokollare zyrtare e të përhershme të Aparatit të KQ, që nuk njiheshin “të rrezikshëm” e “të guximshëm” për t’u ngritur kundër vijës së përgjithshme të Partisë. Në mbledhje nuk u ftua asnjë nga specialistët e rinj, që ishin të panjohur përgjithësisht dhe që kishin ide të tjera të reja, të cilat filluan të dalin në shesh pakngapak, më vonë, kur filluan mitingjet, që s’kanë qenë vetëm të rinisë, as vetëm intelektualë, por të gjithë popullit, i cili ishte i pakënaqur dhe kërkonte transformimin rrënjësor demokratik të shoqërisë e të rendit shoqëror, ashtu siç po kryhej në vendet e tjera ish-socialiste. Në përgjithësi folën shumë pak veta dhe vetëm ndonjë nuk ish nga kategoria e diskutantëve e të njohurve të vjetër tashmë që ishin stërvitur prej kohësh t’i shpinin idetë e tyre të ndrojtura, oportuniste e pajtuese në përputhje me idetë e Shefit. Kjo vërehet edhe në pjesën e tretë të dosierit të botuar në “Telegraf”, ku emrat konkretë janë zëvendësuar me “bashkëbisedues”, duke fshehur emrat e folësve të paktë, aq sa s’merret vesh cili është që flet, përveç Ramiz Alisë.
Vetëm nja dy a tre veta, shprehën ca kritika, që përcilleshin me “lutje” për të mos u keqkuptuar nga Shefi, duke iu përmbajtur temës mbizotëruese të “informimit”, rreth të cilit pati një farë “debati” se është apo jo i saktë informimi zyrtar apo mbizotëronin keqkuptimet e shtrembërimet e vetëdijshme të së vërtetës rreth tyre në valën e thashethemeve që qarkullonin gjithandej. Nga mënyra dhe përmbajtja e të folurit të diskutantëve, kuptohej se ruheshin mos i kalonin “kuadrin”, “kufijtë”, që caktonte fjala e Shefit. Shihni me kujdes gjuhën që përdorin ata: “Por një bashkëbisedues (cili është ky –pyesim) thotë që ka varre masive”. Bashkëbiseduesi tjetër anonim shprehet: “T’i themi gazetës se në malin me Gropa, nuk ka gropa, po ka varre”. Po ky cili është?.Bashkëbiseduesi i vonuar pyet: “A e dini se njerëzit nuk rrinë në zyra, nuk punojnë? Këtë s’e kish ditur Partia, prandaj u thirr mbledhja e intelektualëve që të kuptoheshin ca theshetheme. Dhe R. Alia zbulon të vërtetën, duke u telefonuar intelektualëve zyrtarë e asnjë prej tyre nuk i përgjigjet, përveç Dritëro Agollit, i cili pohon: “Mua më ke gjetur!”. Bashkëbiseduesi tjetër merr përsipër të shpëtojë nga fajet Byronë Politike, që Ramizi mos e keqkuptojë se po kritikohen anëtarët e saj, por sqaron se “ne jemi dhjetra mijë. Jo, dëgjo Ismail, e kuptoj por këtu e kam hallin, që ndoshta duhet të nxjerrim një konkluzion edhe neve. Që të tërë duhet të jemi më aktivë, mendoj unë…”. Edhe më absurde duket shkëmbimi i mendimeve, kur tërthorazi përmenden fakte mbi dukuri tmerrësisht të rënda si problemi i tufëzimit, domethënë i varfërimit të gjithë fshatarësisë, dhe bashkëbiseduesi ka frikë mos keqkuptohet dhe pohon se “ka pasur nxitim” dhe problemi mund të ishte zgjidhur më shpejt po të kishte pasur pluralizëm mendimi”. Dhe guxon të shtojë se “Partia nuk na e ka mohuar kurrë, përkundrazi na e ka kërkuar dhe na e kërkon vazhdimisht pluralizmin e mendimit”. Por “debati” mes “bashkëbiseduesit anonim”me Shefin shkon më tej, se “ky pluralizëm mendimesh” nuk bën të barazohet me “pluralizmin politik e ideologjik, që do të vinte në dyshim formën e rendit tonë shtetëror” (larg qoftë!-na shket goja neve). Ky s’është debat, dhe aq më pak, nuk e ka detyruar R. Alinë “që të pranojë nevojën e pluralizmit politik në vend”, siç mund të mendojë ndonjë. Kjo frymë “bashkëbisedimi” vazhdon edhe për Frontin Demokratik, për problemin e lirisë së besimeve fetare, pale për ndryshimet e Kushtetutës, që konsiderohej “e paprekshme”, “e shenjtë”.
Kjo frymë e diskutimit të stërzgjatur e të mirësjellë vazhdon për të mos u keqkuptuar asnjëra palë. Dhe në fakt fjalët e askujt prej folësve nuk mund të merreshin si “armiqësore”. Prandaj, s’është e vërtetë siç shkruhet ndonjë herë se “debati”, u kthye “në kritika të ashpra ndaj udhëheqjes së Partisë”. Debat nuk pati, sepse ai nënkuptohet, kur ndeshen ide të kundërta deri në të papajtueshme. Kritikat ishin kryesisht për gjëra të pjesëshme, ishin tërësisht të ndrojtura, fshihnin frikën e folësve se mos nuk e kënaqnin Shefin dhe madje disa ishin krejtësisht pajtuese me direktivat e Plenumit të KQ të Partisë. Vetëm në një rast njëri e mbylli diskutimin me një fjalë “të rrezikshme”: “Unë e konsideroj të domosdoshme pluralizmin e mendimit”, që ishte bërë moto e përgjithshme e thashethemnajave të atyre ditëve, të cilat pengonin kuptimin e vërtetë të kësaj fjale si ndryshim të rendit politik shoqëror, të likuidimit të diktaturës. Tani s’është mirë që të “interpretohen” diskutimet ose ndërhyrjet e disave, duke u dhënë kuptimin që s’e kanë pasur, “interpretime” të njërit ose të tjetrit që folën ose jepen “të redaktuara” sipas shkallës së miqësive që kanë mbetur deri tani. Për një mbledhje si kjo, duhet të jepen tashmë autentike e të plota, jo fragmentare se ç‘u tha nga secili që foli në atë mbledhje, të jepen shënimet që janë ruajtur dhe të mos përpunohen nga ish sekretarë të atëhershëm të Alisë, të cilët i kanë shkruar edhe fjalimet e tij.
Së treti, takimi u copëzua, duke i ndarë specialistët e ekonomisë dhe të fushave të tjera, që kishin ide edhe më të rëndësishme e më të reja sidomos për reformat e ekonomisë e të politikës, aq më tepër që gjendja e ekonomisë ishte katastrofike. Nuk u përmend në njoftimet zyrtare asnjë inxhinier, asnjë agronom, asnjë jurist, asnjë historian, asnjë diplomat, asnjë teolog, politikan profesionist. Kishte vetëm dy doktorë, njëri që heshti e tjetri zelltar për debate, por pa përvojë të re politike. A nuk kishte edhe kategori të tjera që mund të quheshin “intelektualë” të denjë për të debatuar, por edhe nga populli i thjeshtë, punëtorë e fshatarë, që t’u dëgjohej zëri për hallet e tyre dhe për demokracinë, që është identike me fjalën “popull”. Por në ligjërimet e stërholluara ezoterike nuk u dëgjuan nga asnjë bashkëbisedues orator fjalët: Liri, Demokraci e Popull. As të tilla fjalë të shenjta nuk ishin ftuar në takimin me intelektualët. Ata që e drejtuan disa ditë më vonë pjesën e dytë të takimit, thanë se “mund të mos ishte bërë fare, se si edhe në pjesën e parë, nuk kishte anjë ide të re”. Në këtë mënyrë takimi me intelektualët u manipulua dhe degjeneroi në vërejtje kryesisht për thashetheme dhe për ca vogëlsira mbi ca çështje që kishin të bënin me shqetësime personale më tepër shkrimtarësh e gazetarësh që hidhnin zaret të pangopur nga lojrat për karrierizëm.
I thashë më në fund edhe S. Lazrit se takimi degjeneroi në një mbledhje që kënaqi vetëm R. Alinë. Mbledhja nuk ishte debat tronditës e aq më pak nuk ishte një revoltë, siç e dëshironte populli e siç diskutonte rrugëve e kafeneve masa dhe jo si ata që aparati i KQ të Partisë i kishte në listën e të ftuarve të përhershëm zyrtarë. Sofo Lazri në çaste të vështira përdorte mprehtësinë e tij ironike karakteristike, duke më thënë “Eshtë edhe faji i masave, që nuk janë të përgatitura për më shumë, prandaj s’ke ç‘kërkon nga dredhitë e intelektualëve!
Takimi që përcaktoi fytyrën e pluralizmit shqiptar
Xhevdet Shehu
Për 22 vjet me radhë, i ashtuquajturi takim i Ramiz Alisë me rreth 60 intelektualët më të shquar të vendit më 12 gusht 1990, merret e rimerret në analizë, duke kujtuar se ç’tha njëri e ç’tha tjetri, pse u bë dhe çfarë rezultatesh solli etj., etj. Kjo ndodh sepse në të vërtetë ai takim, pot ë vërehet me vëmendje, përcaktoi në njëfarë mënyre fytyrën e pluralizmit politik shqiptar që do të vinte pas përmbysjes së diktaturës. Në këtë kuadër, gazeta “Telegraf” në tre numra të saj botoi ditët e fundit disa pjesë nga ai takim, ndoshta thelbin e tij. Sot ne po botojmë reagimin e Prof. Alfred Uçit, ish-ministër i Kulturës në atë kohë, I cili në një rrëfim të pazakontë, tregon prapaskenat e atij takimi, si u hodh ideja e një takimi të tilla, si u shtrembëruar dhe u manipulua ai takim për qëllime të caktuara të atyre që e organizuan. Shumë zhvillime të mëvonshme të demokracisë shqiptare gjatë këtyre 20 e ca vjetëve, marrin përgjigje nga ai takim. Mjafton të përmendim faktin që në atë takim me ish-liderin komunist, ndër intelektualët e thirrur për të dhënë mendime e për të debatuar ishin edhe Sali Berisha dhe Fatos Nano, kryetarët e dy partive më të mëdha politike që do të shfaqeshin pas disa muajsh në skenën shqiptare dhe që do ta dominonin jetën politike dhe pushtetin në mënyrë absolute, duke ia lënë stafetën njëra-tjetrës. Berisha u bë president i vendit, post që e mbajti për pesë vjet, ndërsa po i mbushen edhe 8 vjet si kryeministër i vendit. Pra 13 vjet në krye të një pushteti thuajse absolut. Nga ana tjetër, Fatos Nanoja ka qenë disa herë kryeministër gjatë 8 vjetëve që partia e tij ishte në pushtet. Ky fakt mendoj se është mjaft domethënës. Por le të vazhdojmë më tej. Edhe intelektualët pjesëmarrës në atë takim, me ndonjë përjashtim mjaft të rrallë, gjatë këtyre viteve të pluralizmit kanë qenë dhe mbeten intelektualët më aktivë në një krah ose në një tjetër, aq sa të sjellin ndërmend një slogan të Enver Hoxhës ku i konsideronte intelektualët ndihmës të Partisë për edukimin revolucionar të masave. Ndaj me të drejtë Prof. Alfred Uçi hedh hije të forta dyshimi për ndershmërinë e atij takimi, duke u shprehur se ai nuk kishte kurrsesi frymë “armiqësore”, sepse ishte një takim ku nuk pati debat, ndërsa konkludon se “takimi me intelektualët u manipulua dhe degjeneroi në vërejtje kryesisht për thashetheme dhe për ca vogëlsira mbi ca çështje që kishin të bënin me shqetësime personale më tepër shkrimtarësh e gazetarësh që hidhnin zaret të pangopur nga lojrat për karrierizëm”. Duke u njohur me analizën e Prof. Alfredit, bindesh se nga ai takim nuk mund të pritej më shumë, pasi sikurse shkruan autori, të pranishmit ishin caktuar sipas listës protokollare zyrtare e të përhershme të Aparatit të KQ, që nuk njiheshin “të rrezikshëm” e “të guximshëm” për t’u ngritur kundër vijës së përgjithshme të Partisë. Kështu kuptohen më qartë ngjarjet e mëpastajme, ata që u ngjitën e ata që zbritën nga pushteti, apo ata që këmbejnë sot pushtetet. Ky skaner i Profesor Uçit mbyllet me fjalët tejet trishtuese të ndihmësit kryesor të Ramiz Alisë, Sofo Lazrit: “Eshtë edhe faji i masave, që nuk janë të përgatitura për më shumë, prandaj s’ke ç‘kërkon nga dredhitë e intelektualëve!”
