INTERVISTA/Moikom Zeqo, studiues dhe shkrimtar: “Duhet të mësohemi që shkenca historike mban një qëndrim objektiv ndaj figurave historike”
Studiuesi dhe shkrimtari Moikom Zeqo, në intervistën për “Telegraf” vlerëson figurat historike që kontribuuan në Pavarësinë e Shqipërisë, duke pohuar se Akti i Pavarësisë u shkrua në Vlorë. “Është marrëzi mohimi dhe heshtja ndaj figurave të Pavarësisë”,- shprehet zoti Moikom. Studiuesi Moikom Zeqo argumenton se politika me diletantizmin e saj e ka dëmtuar historinë, ndaj duhet që shkenca historike të vlerësojë ngjarjet dhe figurat historike. Dita e Pavarësisë është vetëm një datë historike dhe nuk mund të festohet 100- vjetori i Pavarësisë në ditë të tjera. Ndërsa për Ahmet Zogun, studiuesi Moikom Zeqo, duke hedhur dritë mbi dokumentet e qeverisë angleze, pohon se, Ahmet Zogun ata e cilësonin “mbret i vetëshpallur” dhe nuk e vlerësonin si qeveri në mërgim.
– Zoti Moikom, në këtë 100 -vjetor të Pavarësisë a janë vlerësuar sipas kontributit historik personalitetet e Pavarësisë?
– Shkenca historike shqiptare, pavarësisht dobësive që mund të kenë ekzistuar, ka bërë një vlerësim të saktë e të drejtë të periudhës së Pavarësisë. Madje, edhe periudhave historike para Pavarësisë, sikurse është Periudha e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, epoka skënderbejane, ilire, etj., janë vlerësuar. Natyrisht, që studimet historike nuk kanë qenë të përsosura. Por unë mendoj që vlerësimet që u janë dhënë këtyre ngjarjeve, si teza kryesore, unë mendoj që janë të drejta. E, megjithatë, duhen plotësuar edhe me fakte të reja. Në qoftë se flasim për periudhën e Pavarësisë, ne kemi patur një defekt, sepse disa personalitete, që kanë marrë pjesë në Aktin e madh të firmosjes së Pavarësisë, siç qenë disa nga ministrat e qeverisë së Ismail Qemalit, për arsye të jetës së tyre të mëvonshme, ose mospërputhjeve politike, nuk janë përmendur. Siç është rasti i Lef Nosit, Myfit Libohohës, etj., ose edhe raste të tjera, sepse politika ka ndërhyrë shpeshherë në vlerësimet e figurave historike sipas parimit manikeist vetëm bardhë e zi. Por manikeizmi nuk është parim i saktë dhe i besueshëm historik si për dje ashtu edhe për sot . Ky është ndryshimi i madh dhe i domosdoshëm i historisë moderne të papolitizuar . Por manikeizmi arkaik nuk është zhdukur akoma, për fat të keq. Figurat historike kanë vijimësinë e tyre dhe në një etapë mund të kenë luajtur role pozitive dhe në një etapë të dytë mund të kenë luajtur role të kundërta. P.sh, gjenerali Pëten në Francë, është heroi francez i Luftës së Parë Botërore. Por, gjenerali Pëten është edhe kryetari i Qeverisë kolaboracioniste të Vishisë në Francë, gjatë pushtimit hitlerian. Në shkencën historike franceze nuk i mohohen meritat gjeneralit Pëten gjatë Luftës së Parë Botërore, por nuk i kursehen kritikat, kur ai ishte kryetari i Qeverisë së Vishisë. Ne duhet të mësohemi me faktin substancial të patjetërsueshëm që shkenca historike mban një qëndrim objektiv ndaj figurave historike. Nuk mundet që shkenca historike shqiptare të mohojë e të heshtë për figurat historike, që kanë luajtur role historike pozitive në një periudhë dhe të mos përmenden fare. Skualifikimi nuk është histori! Është e kundërta e historisë! Mungesa e përmendjes së tyre, për mua, ka qenë një marrëzi. Por nga ana tjetër, nuk duhet të mos vëmë në dukje, pjesën e dytë të këtyre figurave historike, të cilat mund të kenë luajtur role negative, sipas një pikëpamje tjetër. Në këtë 100- vjetor të Pavarësisë, ishte rasti që ne të ngrinim më lart, të vlerësonim, të analizonim më me hollësi të tërë figurat historike të Pavarësisë, pavarësisht cikleve të tyre biografike.
– Ismail Qemalin dhe kontributin e tij patriotik a i njohim sa duhet?
– Qemali është figura historike qendrore (epicentrike) e Pavarësisë shqiptare. Ne ende nuk e njohim sa duhet në të gjitha thellësitë dhe horizontet e epokës figurën emblematike të Ismail Qemalit. Ne ende nuk kemi botuar të gjitha shkrimet, relacionet, librat e intervistat e tij, në gazetat më të mëdha të Europës dhe Amerikës, një opus OMONIA, të cilat e bëjnë Ismail Qemalin një figurë edhe me përmasa akademike. Por, të mos harrojmë, figurat e tjera kërkojnë studime që nga fillimi. Fjala vjen, figurë kryesore e Pavarësisë është Dom Nikoll Kaçori, Nënkryetari i Qeverisë së Pavarësisë, një katolik i mrekullueshëm dhe shëmbëlltyrë veprimtari diturak , i cili ka ndriçuar në histori me një atdhedashuri të lartë. Ishte koha që të bënim studime më të thelluara për Luigj Gurakuqin. Ose, edhe Hasan Prishtinën, figurë kjo e përmasave ballkanike jo thjesht kombëtare . Ne, gjatë këtij viti nuk u morën gati fare me këto figura, të cilët kurorëzuan ngjarjet e Pavarësisë.
– Cila ju trondit më shumë, nga ky mohim e harresë?
– Më duket shumë e çuditshme dhe shumë e nxituar, që ne në këtë 100 -vjetor jemi marrë në mënyrë diletante ( në mënyrë shkencore është tjetër gjë ,se kjo është e domosdoshme ) me figurën e Ahmet Zogut, i cili nuk është se ka një jubile, fjala vjen 100 vjetorin e lindjes ose të Mbretërisë etj., etj.. Këtë vit kemi 100- vjetorin e Pavarësisë dhe ky është thelbi, kryesorja! Nuk mund të flitet më shumë për Zogun , se sa për Ismail Qemalin. Ky shpërpjesëtim edhe në media ka krijuar keqkuptime të përkohshme, krejt të padobishme .
– Si e shpjegoni, që përshtypja që secili ka është se në këtë 100 -vjetor, përpjekjet janë që të rehabilitohet Ahmet Zogu?
– Çfarë kuptojmë me rehabilitim ? Zogu është figurë historikë. Në historinë e shtetit shqiptar ai kronologjikisht dhe realisht është për 15 vjet kryetar shteti . Askush nuk e mohon dot këtë. Shkencën historike nuk e bëjnë politikanët, por historianët seriozë dhe të paanshëm . Për çudi rolin e historianëve e kanë marrë politikanët . Ja kontradikta dhe paradoksi . Nuk ndodh një gjë e tillë fjala vjen në Francë , as në Itali, apo Gjermani, ose në SHBA. Nëse Presidenti i Amerikës do të merrej me histori publike, duke imponuar mendimet dhe idetë e tij (edhe nëse do t’i kishte të drejta !) do të quhej si tejkalim i atributeve të mandatit të tij politik. Pse ? Në demokraci Kryeministri ka një mandat të limituar nga Kushtetuta, sepse mbas tij mandatin e fiton një kundërshtar i tij që bëhet logjikisht Kryeministër. Dhe nëse Kryeministri pasardhës do të kishte ide të kundërta, sipas një logjike bizarre dhe të mbrapshtë do të atakonte figurat e ngritura nga kundërshtari i tij politik para tij . Kështu bëhet një katrahurë. Kjo s’ka të bëjë me shkencën! Unë mendoj që është një veprim politik subjektiv, aspak shkencor, që në këtë 100 vjetor të Pavarësisë, t’i jepet një rëndësi kryesore një apologjie tejet virtuale të mbretit Zog në histori. Jam kundër vështrimit manikeist të figurës së Zogut, por jam kundër mbivlerësimeve të tepruara, pa cekur edhe karakterin kontradiktor, dritëhijet e kësaj figure, gabimet , të metat, krahas kontributit etj etj.. Çështja e studimeve historike të Zogut u takon specialistëve të mirëfilltë. Nuk u takon politikanëve , që janë diletantë, madje të frikshëm. Në një histori të mirëfilltë të Shqipërisë, çështja e Ahmet Zogut, shikohet më ndryshe, sepse Zogu ka probleme me historinë kombëtare. Nuk flas për historinë e shtetit, ku emri i tij ka vendin. Por fjala vjen nuk mund të heshtet për marrëveshjen e turpshme në 1924 të Zogut me Kryeministrin serb Nikola Pashiqin, ose për ikjen aspak dinjitoze, por krejt të dënueshme nga Shqipëria në 1939, ose për vrasjet e Luigj Gurakuqit, Hasan Prishtinës, Avni Rustemit, Bajram Currit, etj.. Këta ishin dhe janë emra shumë të mëdhenj. Krimi ndaj tyre nuk mund të rehabilitohet kurrë ! A mund të mohohet dot kjo gjë ? Kush mund ta mohojë ? Pa bërë studime historike autonome nga politika, ne nuk mund të kemi një vlerësim unitar të gjithëpranueshëm të historisë shqiptare për Zogun. Ky shpërpjesëtim, që në 100- vjetorin e Ismail Qemalit, të ngrihet e lartësohet me tone apologjike më shumë figura e Mbretit Ahmet Zogut, është një mënyrë ambikuide dhe dinake për të zhvlerësuar e kaluar si në periferi vetë figurën e Ismail Qemalit, i cili, pas Skënderbeut, është figura më e rëndësishme për historinë politike të Shqipërisë, sepse është Themeluesi Ekskluziv i Shtetit Shqiptar. Nuk mund të shpikim dot një tjetër. Është e pamundur !
– Mos vallë politika kryen një mision të saj, duke rehabilituar Ahmet Zogun, pikërisht në 100- vjetorin e Ismail Qemalit?
– Pa botuar tërë dokumentet themelore, nuk mund të bëhet një studim adekuat , botimi i tyre (studimi i thugët ) do të bëjë vlerësimin real, aq sa i takon , as më shumë dhe as më pak të Ahmet Zogut, por në mënyrë të veçantë nuk do të ketë asnjë apologji historike. Apologjitë i takojnë popujve të paqytetëruar, etapë kjo tashmë e tejkaluar qetësisht . Mbivlerësimi i çdo figure historike pa përjashtim, pra edhe i Zogut, është një mendjeshkurtësi dhe një dilentatizëm.
– Në historinë e shkruar, ne e kemi identifikuar karakterin tonë kombëtar?
– Identiteti ynë kombëtar është sinteza e gjithë ngjarjeve, proceseve të epokave, luftërave, proceseve të zhvillimit mendor dhe kulturor të të gjithë shekujve e nuk ka të bëjë me politikën e sotme të ditës, një fragment përpara historisë mijëravjeçare dhe të gjithëmbarëshme . Nuk është politika, sidomos kjo e sotmja, që mund të përgjithësojë cilësisht dhe intelektualisht tërë historinë e gjenezës e stërlashtë të popullit dhe kombit shqiptar, karakterin e gjenotipit të tij, etnicitetin, vetëdijen historike etj., deri në ditët e sotme. Fakti që në kemi mbijetuar si popull, tregon që çështja e identitetit shqiptar është një çështje e pashlyeshme, e patjetërsueshme dhe nuk mundet dot asnjë sistem e regjim politik të ndryshojë diçka substanciale dhe identifikuese në identitetin e kombit shqiptar. Kombi shqiptar është sot një realitet jo vetëm etnik, por edhe një realitet i veçantë juridik, kombëtar dhe ndërkombëtar sepse jemi kombi që kemi 2 shtete shqiptare. Ky shekull, do të jetë shekulli i shqiptarëve, në kuptimin natyror, demokratik e logjik të fjalës. Është folur shumë se shqiptarët nuk kanë aftësi shtetformuese. Pikërisht lexoja tej disa shkrime të famëkeqit Nikola Pashiq që deklaronte se shqiptarët nuk janë aspak një komb i vërtetë, se shqiptarët nuk kanë fare lidhje me kategoritë e politikës, se çdo lloj shteti shqiptar do të ishte edhe kundër shqiptarëve edhe kundër Europës. Një futurologji bizare, idioteske! Shqiptarët i kanë në histori Tri Pavarësi, Shtetin e Skënderbeut në shekullin e XV , Shtetin e Shqipërisë krijuar në 1912, por edhe Republikën e Kosovës, e shpallur e Pavarur në 2008. Ka popuj dhe kombe të mëdha, me kulturë të lashtë dhe moderne si skocezët, baskët, katalanasit, kurdët që nuk e kanë ende një shtet të tyre kombëtar të pavarur. Por kjo nuk mohon se qytetërimi etatist i shqiptarëve ka edhe sot një problematikë të ndërlikuar, plot mungesa, pa arritur cakun e një emancipimi siç duhet !
– Kryeministri Berisha, ka deklaruar që Dokumenti historik i Pavarësisë është nënshkruar në Durrës. Këtë fakt historik, sa mund ta pranojmë?
– Nuk di nga e ka gjetur Kryeministri Berisha këtë fakt, nuk ka shumë rëndësi se ku është shkruar Dokumenti i Pavarësisë. Mua më gëzon fakti që më në fund u gjet origjinali. Kam lexuar një studim kaligrafik që thuhet që krejtësisht dokumenti i Pavarësisë është shkruar nga dora e Ligj Gurakuqit. Por mendoj që ky dokument është shkruar në Vlorë, kjo gjë nuk ka asnjë dyshim, sepse duket nga fillimi i tekstit, që “… Në 28 nëntori Kuvendi i Vlorës…”, thotë “Kuvendi i Vlorës”, e nuk thotë Kuvendi i Durrësit. Firmat janë në Vlorë, e ky dokument i takon Vlorës, nuk i takon Durrësit. Më saktë i takon tërë Shqipërisë, tërë kombit shqiptar! Ismail Qemali u prit keq në Durrës nga autoritetet vendase. U prit armiqësisht nga peshkopi grek Jakov i qytetit, nga myftiu i Durrësit dhe plani i tij që ta shpallte Pavarësinë në Durrës, për shkak të emergjencës së madhe, se Shqipëria po pushtohej nga ushtritë ballkanike bëri që të shkonte drejt Vlorës . Shpallja e Pavarësisë më 28 Nëntor 1912 është e një rëndësie të jashtëzakonshme. Ju them me bindje se në qoftë se nuk ishte shpallur Shqipëria e Pavarur më datën 28 Nëntor 1912, po të ishte shpallur fjala vjen 10 ditë më vonë kur Shqipëria do të ishte krejtësisht e pushtuar nga ushtritë ballkanike ne ndoshta nuk do ta kishim këtë Akt Publik të vullnetit politik të shqiptarëve dhe Konferenca e Ambasadorëve në 1913-n, që ka meritën që përcaktoi kufijtë politikë të shtetit shqiptar, siç ka edhe mëkatin e madh, që gjysmën e kombit shqiptar e la jashtë shtetit shqiptar, nuk do të kishte një argument të Vullnetit Politik të shqiptarëve dhe ne, ka gjasa, të kishim një variant tjetër të të historisë politike dhe kombëtare, të kishim variantin e një vendi të copëtuar në shumë shtete dhe të jetonim një histori koloniale, më paradoksale , më me kosto, më të vështirë , më të gjatë.
– Ende figurës së Rexhep Qoses nuk i është bërë një ftesë zyrtare që të jetë i pranishëm në festimet e 100- vjetorit të Pavarësisë. Është harresë prodecuriale?
– Është shumë keq. Unë kam lexuar në shtyp sesi Arben Puto bëri një shkrim ku thotë që “mungesa e ftesës zyrtare për të ardhur Rexhep Qosja në 100 vjetorin e Pavarësisë është një turp për Akademinë e Shkencave dhe për politikën shqiptare”. Duket që shkencëtari dhe intelektuali i Shqipërisë, Arben Puto ka të drejtë në këtë arsyetim dhe unë e mbështet. Nuk mund ta kuptoj dot, sesi në kohën që në 28 nëntor 1912 vjen me trupat e veta dhe bën një takim me Ismail Qemalin, Isa Buletini nga Kosova, për të treguar që akti i Pavarësisë është mbarëkombëtar, nuk është një akt që është bërë vetëm në Shqipërinë e Jugut, por për të gjithë trojet e kombit shqiptar. Ne, të ndalojmë, që të vijë tani Rexhep Qosja, për të mos qenë në Vlorë në 28 Nëntor, a nuk është marrëzi?!
– Dhe kujt i shërben mosftesa? Dhe çfarë fitohet, në fund të fundit, me ndalimin e personalitetit të shkencës dhe kulturës shqiptare, Rexhep Qoses?
– Mosftesa e Rexhep Qoses dëshmon që politika shqiptare është ende e paqytetëruar dhe e paemancipuar. Nuk mundet dot në politikë ne të procedojmë, me anë të mllefeve, një realitet. Kjo tregon kapacitetin e ulët të kësaj politike, e cila është ende pjesë e një klase parapolitike, të paemancipuar, që shtetërori e ka pisk emancipimin, shqiptarët janë ende një problematikë e fortë, me nuk kemi një zhvillim të barazvlefshëm me shtetet europiane. Që në këtë pikë, kur ne, me anë të mllefeve, bëjmë dallime emrash akademikësh, tregon që politika shqiptare është e kompleksuar. Një politikë që ka komplekse, që nuk është e hapur, është një politikë e gabuar dhe me kosto të mëdha për vetveten. Politika me këto ndalime, humbet.
– Përse historianët në 100 -vjetorin e Pavarësisë kanë heshtur dhe nuk kanë marrë përsipër barrën e rishikimit e rishkrimit të historisë?
– Historianët seriozë nuk kanë heshtur. P.sh, historianët seriozë, si: Kristo Frashëri, Arben Puto, Pëllumb Xhufi. Nuk kanë heshtur , madje janë ballafaquar dhe janë goditur me kritika të ashpra subjektive. Nuk di nga akademikët e Shqipërisë, nga institucionet shkencore se çfarë kanë bërë në këtë 100- vjetor të Pavarësisë. Kam marrë vesh që do botohen një korpus dokumentesh, që është gjë pozitive, por ne nuk kemi akademikë e historianë me emër. Ne i kemi këta figura akademike por një shumicë pa autoritet të vërtetë shkencor. Janë më shumë të zgjedhurit e politikës, sesa përfaqësues të botës akademike. Me figurat e politikës nuk mund të bëhet shkencë, kurse shkenca në kohën e sotme kërkon atribute të tjera, të cilat do të vërtetojnë që shkenca historike është autonome nga politika. Vetëm në Shqipëri mund të ndodhi që Kryeministri të japë direktiva sesi duhet të bëhet historia. Në botën e emancipuar nuk ndodh një gjë e tillë, sepse nuk mundet që një kryeministër të ketë atributet e liderit. Në Shqipëri, që kur u vendos sistemi demokratik, duhet të zhduket edhe koncepti i liderit. Dëgjoj shpesh në shtyp, ” lideri filan partie, lideri i filan partie”. Kjo gjë është absurde. Në demokraci nuk ka liderë. Në demokraci ka kryetar partie, ose kryeministra me mandate të kufizuara. Në SHBA nuk e thotë askush që presidenti është lideri i popullit, sepse nuk ka lider me mandate të kufizuara. Diktatorët mund të quheshin liderë, por ishin diktatorë, ama, që kishin jetëgjatësinë, pa votim demokratik, në një shtet. Koncepti lider është trashëguar nga sistemet politike totalitare. Tjetër janë mendimtarët e mëdhenj, shkrimtarët e mëdhenj, që mund të kenë ndikim shpirtëror te një shoqëri, në një shoqëri të hapur, në një shoqëri, ku bëhen zgjedhjet.
– Ju faleminderit!
