Rregullimi kontabël i njësive vendore aktualisht i ka bazat në Udhëzimet e Ministrisë së Financave “Mbi Pasqyrat Financiare”. Publikimi i hershëm i këtyre udhëzimeve dhe mos përditësimi me nevojat e njësive vendore kanë reflektuar shpesh paqartësi dhe jo në pak raste kanë qenë kontradiktore, në lidhje me supozimet bazë mbi të cilat ngrihen sistemet kontabël, metoda mbi bazën e parasë kundrejt metodës së të drejtave dhe detyrimeve të konstatuara (kontabilitetit në baza rritëse), që rezultojnë në një sërë shkeljesh që sjellin pasoja në këtë fushë. Nga auditimet e kryera nga Kontrolli i Lartë i Shtetit në shumë njësi të qeverisjes vendore konstatohet se nuk është praktikuar mbajtja e kontabilitetit mbi bazën e të drejtave dhe detyrimeve të konstatuara ose të ashtuquajturit kontabilitet rritës. Mbajtja kontabilitetit sipas parimit të të drejtave dhe detyrimeve të konstatuara, do të thotë që, efektet e transaksioneve dhe ngjarjeve të tjera njihen në pasqyrat financiare, kur ato ndodhin (dhe jo kur paraja ose ekuivalentet e saj arkëtohen ose paguhen sipas kontabilitetit mbi baza monetare), të cilat regjistrohen në kontabilitet dhe raportohen në pasqyrat financiare të periudhave që u përkasin. Pasqyrat financiare, të përgatitura në bazë të të drejtave dhe detyrimeve të konstatuara, i informojnë përdoruesit jo vetëm mbi transaksionet e shkuara të shoqëruara me arkëtime dhe pagesa, por dhe mbi detyrimet për t’u paguar në të ardhmen, si dhe mbi aktive që sjellin arkëtime në të ardhmen. Është e natyrshme që në këtë mënyrë, ato paraqesin informacione mbi transaksionet dhe ngjarjet e shkuara të cilat u shërbejnë përdoruesve më së miri në marrjen e vendimeve ekonomike.
Udhëzimet e Ministrisë Financave
Bazuar në udhëzimet e Ministrisë Financave “Për përgatitjen dhe raportimin e pasqyrave financiare vjetore të vitit për institucionet qendrore, organet e pushtetit vendor dhe njësive që varen prej tyre si dhe të njësive të menaxhimit/zbatimit të projekteve e marrëveshjeve me donatorë të huaj”, të ndryshuar, NJQV janë të udhëzuara të regjistrojnë si të ardhura shumën e fondeve të qeverisë që do të pranohen për pagesën e shpenzimeve të papaguara nga buxheti i vitit të ardhshëm, kërkesë kjo që bie ndesh me ligjin “Për menaxhimin e sistemit buxhetor në Republikën e Shqipërisë”, sipas të cilit të gjitha të ardhurat regjistrohen dhe paraqiten mbi metodën e bazës së parasë në pasqyrën e të ardhurave. Në kuadër të zbatimit të reformës administrative (procesit të bashkimit të njësive vendore) duhet të ripunohen nga MF dispozitat ligjore e nënligjore të 8 apo 10 viteve të mëparshme dhe të implementohen në këto akte standardet e posaçme për sektorin publik buxhetor, përfshirë edhe njësitë e qeverisjes vendore, duke u mbështetur në standardet ndërkombëtare të kontabilitetit për sektorin publik (IPSAS), të hartuara dhe publikuara nga IFAC (Komiteti i Federatës Ndërkombëtare të Kontabilisteve), që për rrjedhojë njësitë vendore të zbatojnë kontabilitetin me baza rritëse ose të drejta dhe detyrime të konstatuara. Por çfarë ndodh në njësitë vendore, ku konstatohen rakordime artificiale të parasë dhe rezultatit nga operacionet. NJQV kryejnë rakordimet e rezultatit prej operacioneve me paranë, një praktike e trashëguar nga zbatimi gjerësisht i kontabilitetit mbi bazë paraje në lidhje me të ardhurat dhe shpenzimet. Duhet thënë se vazhdimi i praktikave të tilla të rakordimit, ndërkohë që metoda e kontabilitetit në bazë përllogaritjeje është praktikuar në lidhje me shpenzimet, detyrimisht të çon në regjistrime të gabuara dhe rakordime artificiale, të dëmshme për praktikat financiare. Është i njohur gjithashtu fakti i mbylljes artificiale të Pasqyrës së lëvizjeve të fondeve të veta.
Është fakt se njësitë vendore nuk janë në gjendje që të mbyllin pasqyrën e lëvizjes së fondeve të veta, në një mënyrë të kuptueshme dhe konsistente që rakordohet me të dhënat në Formatet e përshkruara, pasi ka mungesë të udhëzimeve të qarta për plotësimin e secilës linjë që përfshihet në Pasqyrë. Kjo hapur do të thotë edhe mosdëshirë për të praktikuar ato që janë udhëzime të detyrueshme për tu zbatuar. Nga ana tjetër, në mënyrë të habitshme vërehet se nuk ka udhëzime nga Ministria e Financave në lidhje me trajtimin e investimeve në ndërmarrjet vartëse dhe nuk është e qartë nëse një vlerë për investimet, duhet të paraqitet tek aktivet dhe se si duhet të matet vlera e tyre. Edhe pse pasqyra e të ardhurave është përgatitur mbi bazën e parasë, siç kërkohet me ligjin “Për menaxhimin e sistemit buxhetor në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, NJQV duhet akoma të njohin shumat për t’u arkëtuar në pasqyrën e aktiveve, pasi udhëzimet MF nuk e specifikojnë në mënyrë të qartë se cila llogari duhet të preket në anën kreditore. Mbi bazën e fakteve, KLSH ka konstatuar se, të arkëtueshmet në lidhje me taksat dhe tarifat lokale nuk janë regjistruar në pasqyrat financiare për vitin ushtrimor të njësitë vendore, ku sipas udhëzimit MF, këto të arkëtueshme duhet të regjistrohen në llogarinë 468, si të ardhura të shtyra në anën e detyrimeve, pasi, duke mos qenë të regjistruara në pasqyrat financiare të NJQV, me bashkimin apo suprimimin e tyre, ekziston mundësia e fshirjes së detyrimeve të papaguara nga evidencat që janë mbajtur.
Vërehet me jo pa shqetësim, nëse flasim për zbatim të ligjit dhe udhëzimeve të ministrisë përkatëse, se nuk ka udhëzime dhe politika të kontabilitetit nga Ministria e Financave në lidhje me zhvlerësimin e aktiveve. Është e detyrueshme dhe duhet të kthehet në normë që NJQV duhet të pajisen me udhëzime të qarta dhe të detajuara në lidhje me politikën e zhvlerësimit dhe trajtimin kontabël, për zhvlerësimin e shumave të vjetra për t’u arkëtuar dhe aktiveve të tjera. Ministria e Financave nuk ka nxjerrë udhëzime në lidhje me njohjen, matjen dhe paraqitjen e provigjoneve. Gjithashtu, është domosdoshmëri që njësitë vendore duhet të pajisen me udhëzime të hollësishme në lidhje me trajtimin kontabël të provigjoneve, duke përfshirë dhe procedurat që ato duhet të ndjekin, nëse vërtet flasim për zbatimin e ligjeve dhe udhëzimeve që dalin në shërbim të kësaj pune. Gjithashtu, KLSH ka konstatuar se udhëzimet për përgatitjen e buxhetit nga ana e NJQV janë të përfshira në Udhëzimin e MF “Për procedurat standarde për zbatimin e buxhetit” dhe ligjit “Për vetëqeverisjen vendore”. Por, për fat të keq, udhëzimet nuk janë plotësuar me një format të pranuar gjerësisht, kështu NJQV i përgatisin buxhetet e tyre në një format të pakufizuar. Konstatohet me shqetësim se ky format nuk është i krahasueshëm me formatin e raportimit të pasqyrave financiare, duke krijuar kështu vështirësi për të ndjekur performancën aktuale kundrejt asaj të buxhetuar në mënyrë të vazhdueshme si dhe për fund viti. Shtojmë gjithashtu se, përmes fakteve KLSH ka konstatuar se, pasqyrat financiare nuk janë mbështetur me të dhëna të plota dhe gjithëpërfshirëse, pasi njësitë vendore nuk e llogarisin amortizimin për çdo aktiv siç kërkohet në udhëzimin e Ministrisë së Financave, por ai llogaritet në bazë të vlerës së kostove për çdo grup të aktiveve. Një kontradiktë e tille është e pabazë, duke marre në konsideratë që udhëzimet janë të qarta, dhe mund të konsiderohet si një praktike abuzive. Për fat të keq, disa nga njësitë vendore nuk kanë ende vendimin përfundimtar të Këshillit të Ministrave mbi transferimin e aktiveve, pronësia e të cilave duhet t’i kalojë njësive vendore, e me pas të vlerësohen dhe të regjistrohen në pasqyrat financiare. A nuk është kjo një praktikë që meriton të ndryshohet nëse flitet për zbatim të ligjit dhe të udhëzimeve?
Problemet e reja nga reforma administrative
Reforma administrative duket se ka pasur më shumë nevojë për parapërgatitje dhe saktësime ligjore që do të aplikoheshin me ndarjen e re administrative dhe me vizionet e reja që kërkojnë njësitë vendore. Shpejtësia e bërjes së reformës në ndarjen administrative nuk e justifikon pa përgatitjen në gjithë sistemin e kontabilitetit dhe është e pafalshme që gabimet dhe pasaktësitë të shkojnë në drejtim të shkeljeve ligjore me financat dhe një çoroditje të pajustifikuar në mbarëvajtjen e qeverisjes vendore. Me përgjegjshmëri, njësitë vendore duhet të ndërmarrin veprime në lidhje me aktivet fikse sa më shpejtë që të jetë e mundur, në mënyrë që të lehtësojë procesin e bashkimit, duke kryer numërim fizik dhe gjendjen e aktiveve dhe të përpilojë një regjistër gjithëpërfshirës të aktiveve fikse. Aktivet të cilat janë të regjistruara në librat e inventarëve të njësive vendore janë lehtësisht të identifikueshme dhe janë të përfshira në pasqyrat financiare. Është e detyrueshme që libri i inventarit të mbahet në mënyrë elektronike për çdo artikull i cili përfshin përshkrimin e aktivit, vendndodhjen, koston për njësisë dhe numrin e njësive. Bazuar në të dhënat për të pagueshmet në fund të vitit ushtrimor, lehtësisht identifikohet se të pagueshmet janë regjistruar në pasqyrat financiare të njësive vendore. Fakti që njësitë vendore nuk kanë qasje në sistemin e faturimit të Ujësjellës Kanalizimeve sh.a, përmes së cilit grumbullojnë një pjese të konsiderueshme të taksave dhe tarifave, pasi mungon informacion mbi numrin e abonentëve familjeve që duhet të paguajnë, si dhe për balancat e papaguara të abonentëve familjarë dhe bizneseve që paguajnë përmes kësaj shoqërie, lë shteg për abuzime dhe praktika jo të pasqyruara ku janë kapur shkelje flagrante të ligjit. Për më shumë, është i papranueshëm konstatimi se balancat e taksave të pa paguara nga bizneset janë përditësuar rregullisht, por nuk janë kontabilizuar dhe hedhur në pasqyrat financiare. Si rezultat i kësaj, procesi i mbledhjes së këtyre taksave mund të pengohet dhe, më e keqja, të abuzohet. Në mënyrë të papranueshme dhe në kundërshtim flagrant me ligjin, KLSH-ja ka konstatuar devijime nga kontabiliteti në bazë përllogaritjeje si për shpenzimet dhe të pagueshmet. Për shpenzimet operative të rregullta, ngjarja e cila çon në kontabilizimin e shpenzimit përkatës që është marrja e faturës. Përkundër kësaj që thamë më sipër, nëse fatura nuk është marrë përpara përgatitjes së pasqyrave financiare për fund viti, atëherë nuk ka vlerësim të shumës dhe përllogaritje të transaksionit në pasqyrat financiare. Duhet të vëmë theksin se, pasqyrat financiare aktualisht nuk paraqesin pasqyrat financiare për të gjitha institucionet që janë pjesë e njësive vendore si: Qendra Ekonomike e Arsimit, Ndërmarrja Komunale, Qendra Ekonomike e Kulturës dhe Klubi i Sportit etj, çka sjell situata jo të qarta financiare dhe abuzive me ligjin. Në përfundim vlen të përmendet se, problemet e trajtuara më sipër nuk kanë qëllim përjashtimi apo të mohojnë arritjet në fushën e kontabilitetit, por të tërheqin vëmendjen se ku janë pikat e dobëta dhe çfarë duhet të përmirësohet në fushën e kontabilitetit dhe raportimit financiar në njësitë vendore në kuadër të zbatimit të reformës administrative. KLSH-ja evidenton domosdoshmërinë e një reforme në fushën e raportimit financiar në njësitë publike, e cila kërkon krijimin e një infrastrukture të re ligjore në fushën e kontabilitetit, duke u mbështetur në standardet ndërkombëtare të kontabilitetit për sektorin publik IPSAS. Në këtë kuadër është e domosdoshme mbajtja e kontabilitetit sipas parimit të të drejtave dhe detyrimeve të konstatuara në çdo njësi vendore, që do t’i bënte pasqyrat financiare më transparente, të besueshme, të vërteta, të krahasueshme dhe të kuptueshme për përdoruesit e tyre dhe për publikun.
*Auditues në Departamentin e Auditimit të Buxhetit të Pushtetit Vendor, Kontrolli i Lartë i Shtetit
