Besim
Zekthi, Agron Aliaj, Rexhep Çeliku, figurat e shquara të
koreografisë shqiptare pjesë e penës së tij
Mendime për librin
“Jeta ime”
Dedin
Suli mishëron rastin e veçantë të një artisti që është edhe historian
arti.
Dedini,
balerin dhe koreograf, në moshë të pjekur është shndërruar në historian
të koreografisë me një varg librash që e ndjekin njeri-tjetrin me vrullin
e përrenjve malorë, po që të mbeten në kujtesë me fortësinë e
gurit: “Besim Zekthi, korife i vallëzimit shqiptar”, “Agron Aliaj,
artisti që thuri legjendën”, “Historiografia e artit koreografik shqiptar”,
“Artistë të shquar të interpretimit koreografik shqiptar”, “Rexhep Çeliku,
valltari fluturues”. Në të gjitha veprat e artistëve që
shkruajnë për artin e vet dhe të kolegëve, zakonisht ka një
dozë të ndjeshme subjektivizmi. Faktori subjektiv, për prirjen ndaj
stileve të caktuara dhe admirimin për personalitete të caktuara nuk
mungon edhe në studimet e Dedin Sulit, po ai synon ta
ndërthurë atë me objektivitetin shkencor dhe ta përpunojë lëndën
historiko-artistike që ka në dispozicion, jo si diletant, qoftë
edhe i talentuar, po si shkencëtar, detyra e parë e të cilit është
objektiviteti. Figurat e shquara të koreografisë shqiptare si Besim
Zekthi, Agron Aliaj dhe Rexhep Çeliku, secili me të veçantat e veta, po
secili njëkohësisht i pajisur me një talent të shquar, Dedin Suli
nuk i vendos në një piedestal, me gjithë lavdinë e tyre të
merituar, përpiqet t’i vendosë në përmasa objektive dhe të
evidencojë ndihmesën e tyre reale në koreografinë shqiptare. Nga lartësia
e viteve dhe përvojës ky artist dhe studiues sheh
panoramën e larmishme të koreografisë shqiptare dhe kodrat e
majat që spikasin në të. Në këtë pejsazh dikur ka
bërë pjesë edhe vetë, duke e parë nga afër. Arti i vallëzimit është një
nga artet ku shfaqet më qartë identiteti shqiptar me të gjithë larminë e
tij. Këtë art e kanë mishëruar, secili në mënyrën e vet, Besim Zekthi,
Agron Aliaj dhe “valltari fluturues”, Rexhep Çeliku, duke sfiduar
me origjinalitetin e shpirtrave të lirë rregullat e rrepta në të
cilat diktatura donte t’i mbyllte të gjitha artet si në
shtretër Prokrusti. Dedin Suli i ka kushtuar secilit prej këtyre
artistëve një libër portret, duke i plotësuar ato me një vepër – tablo
“Historiografia e artit koreografik shqiptar”.
Të
gjitha këto vepra kanë njëkohësisht vlerë njohëse
dhe forcë vlerësuese.
Vazhdim
dhe kurorëzim i tërë kësaj veprimtarie krijuese është vëllimi i
fundit i Dedin Sulit, “Jeta ime”, një autobiografi që është edhe
histori e një jete, të një njeriu dhe një krijuesi, edhe historia e
një familjeje fisnike shqiptare, edhe historia e artistëve në mes të të
cilëve Dedini u rrit dhe u formua si artist. Vepra, pra, nuk i
takon vetëm zhanrit të memorieve, aq i përhapur vitet e
fundit, po ka edhe elemente të historisë së koreografisë, si vëllimet e
mëparshme. Autori shkruan për veten e vet si krijues, po edhe për
pedagogët që e formuan edhe për kolegët e shquar që e
rrethonin dhe që formuan së bashku tablonë e shumë ngjyrëshe të baletit
shqiptar. Kjo vepër dëshmon edhe për triumfin e origjinalitetit të
individualiteteve njerëzore mbi rregullat e ngurta në mokrën
e të cilave diktatura komuniste shqiptare u
përpoq të bluante tërë artet edhe për dramën e
individëve të veçantë të persekutuar nga diktatura, heronj dhe martirë.
Kjo vepër dëshmon se si artistët shqiptarë si Dedin Suli dhe
kolegët e tij gërmuan në thellësi të shpirtit shqiptar për të
afirmuar vetveten dhe, çuditërisht, përmes kësaj rruge,
shkuan drejt Europës më me siguri se sa po t’u përmbaheshin
thjesht modeleve që ofronte ajo.
Vetë
Dedinin e lindi qyteti kulturëndritur i Shkodrës
Vetë
Dedinin e lindi qyteti i lashtë dhe origjinal,
kulturëndritur i Shkodrës, po në dejet e tij, krahas gjakut shqiptar rrjedh
edhe gjak italian, prandaj ky artist dhe studiues
shkrin në vetvete tiparet e dy kulturave tepër të veçanta.
Atë e ushqeu krijimtaria e mjeshtërve ndërkombëtare të muzikës, ai
ka një jetë të tërë të kushtuar artit të balerinit dhe koreografit. Në
këtë vepër, përmes rrëfimit të thjeshtë dhe të çiltër të autorit,
njohim Dedinin fëmijë, adoleshent, të ri, të pjekur, të moshuar, me
tërë veçanësinë e papërsëritshme që ka çdo jetë njerëzore në vetvete, po
njohim edhe artistin që, si gjithë artistët, jeton një jetë
të dytë, jetën e krijimtarisë së vet. Rrëfimtari – autor ka edhe
çiltërsinë e një fëmije, edhe saktësinë e një dëshmitari të ndërgjegjshëm që
pasqyron një copë historie të familjes, qytetit, kohës së vet, edhe
pjekurinë e studiuesit që me “vizionin e vet të jetës” gjykon edhe
vlerëson në planin njerëzor dhe artistik vetveten dhe bashkëkohësit. Në
këtë vepër s’gjejmë vetëm rritjen dhe formimin e një njeriu,
gjejmë rritjen dhe brumosjen e artit të baletit shqiptar që
nga ngritja e institucioneve të tilla si Filarmonia e
parë shqiptare, Opera dhe Baleti, Ansambli i Këngëve dhe i Valleve deri
në arritjet e ndryshme ku baleti shqiptar afirmoi veçanësinë
e vet para Europës. Në fakt edhe në historinë e baletit shqiptar u
shfaqën dukuri të tilla si vonesa në krahasim me botën dhe djegia
e furishme e etapave. Në këtë vepër autori shpreh kultin e
vlerave familjare dhe e shfaq veten si bir i dhembshur,
bashkëshort i përkushtuar, baba dhe gjysh të kujdesshëm që mundi të
rriste edhe vetë artistë të talentuar si biri i tij, pianisti Antonin; ai pohon
se korri ato farë dashurie që mbollën prindërit e tij dhe i mbolli
sërish ato për brezat e ardhshëm. Ky mesazh tingëllon i
fuqishëm sot në një kohë krize të vlerave. Njëkohësisht Dedini
shpalos para nesh rrugën e tij krijuese me çiltëri, duke mos
rënë në narcizizëm, po duke u paguar borxhin e vet të
mirënjohjes pedagogëve dhe kolegëve. Këtu rikthehen emrat e shquar për të
cilët Dedini ka folur në librat e mëparshëm, veçse ka ndryshuar
këndi i vështrimit. Individualja dhe kolektivja në këtë vepër
shkrihen. Dedini i lartëson mësuesit dhe shokët e vet dhe, duke u
dhënë dritë, merr edhe vetë dritë prej tyre. Këtu mbijnë
si konstelacione yjesh emrat e Agron Aliajt, Petri Vorpsit, Skënder
Selimit, Zoica Haxhos, Llaqi Nakos, Ikbal Morinës, Sekine Sharofit, Vera
Misitit. Lejla Kuçit etj….. Secili yll ka vendin e vet në
konstelacion dhe emri i vetë Dedinit qëndron pranë të tjerëve me ngjyrën
e vet që e dallon.
Rrëfimi
në vepër
Rrëfimi
në vepër ndjek kriterin kronologjik, po nuk
rrjedh në mënyrë lineare, po më tepër sipas një vije të
dallgëzuar, duke alternuar episode lirikë, dramatikë, himnizues
dhe tragjikë (siç ishte rasti i të riut të talentuar Ylli
Bebeziqi që u shua para kohe nga egërsia e diktaturës). Rrëfimi i Dedinit
spërkatet herë pas here nga kripa e anekdotave komike
me humorin tipik shkodran, ndriçohet gjithashtu herë-herë
prej fishekzjarrëve të ngjarjeve festave familjare si ditëlindjet e
fëmijëve të autorit apo vetë tetëdhjetë vjetorit të tij, një
ngjarje, sa e gëzueshme, ashtu edhe shkak meditimi dhe melankolie të
lehtë për ikjen e rinisë. Në autobiografinë “Jeta ime”
ndërthuren disa rrafshe, rrafshi familjar, rrafshi
social-historik dhe rrafshi artistik, rrafshe që herë
qëndrojnë paralelisht, herë kryqëzohen, po kanë si
qendër të brendshme organizuese un-in e autorit. Stili i rrëfimit
është i thjeshtë, po jo prozaik dhe monoton, po i ngrohtë, i rrjedhshëm
dhe komunikues. Kjo vepër mund të quhet si një medaljon që me dritën e
vet të kthjellët ia shkon “Urdhrit Naim Frashëri” të Artë, i
cili simbolizon meritat e Dedin Sulit, një medaljon që shkëlqen më
shumë se flokët e argjendtë të autorit duke mishëruar
kujtimin e viteve dhe njerëzve të paharruar dhe rininë e
përjetshme të shpirtit.
