Duke bërë një vështrim etno-kulturor të rrjedhës së ngjarjeve në marrëdhëniet midis këtyre dy komuniteteve të rëndësishëm, interesantë dhe me peshë në trevën e madhe etnografike të Labërisë, së pari po citojmë burime të nivelit akademik. Sipas Fjalorit Enciklopedik Shqiptar, Dukati “dëshmohet si vendbanim i vjetër ilir që më 220 p. e. r. Është zbuluar një varrezë ilire e mijëvjeçarit III p. e. r”[1]. Kjo e dhënë ripohohet në të gjitha botimet e pasueshme akademike të fushës, deri tek ato korente[2]. Ndërsa për Tërbaçin, në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar të ‘85 – s, shkruhet: “Tërbaçi dëshmohet si vendbanim i vjetër ilir, janë zbuluar varreza ilire”[3]. Edhe në botimin më të fundit akademik, pohohet ky fakt dhe theksohet për Tërbaçin, se “gjetjet arkeologjike dëshmojnë, se ka qenë i banuar që në shek. IV p. e. r. Me emrin e sotëm Tërbaçi njihet nga viti 1431”[4]. Historia, realiteti jetësor, fqinjët, studiuesit i njohin e thonë se Dukati dhe Tërbaçi janë vendbanime me tokë e popullsi autoktone, se janë fshatra me tradita patriotike. Gjykoj me vlera t’u transmetojë të tjerëve një këngë të vjetër, që e këndonin pleqtë në odat e burrave, sa që ne, kur ishim të vegjël na dukeshin se ishin viganë, se dridheshin xhamet e dritareve e dukej sikur çahej tavani nga kënga e tyre: “O Dukat, more Dukat,/ O vëllai me Tërbaç,/ Që Paliskë e në Vastak,/ Fletur – ë në një jastak,/ Pa thënë njëherë: – Plaç!”Aq e thjeshtë, aq e bukur, aq e qartë e shpirtërore është kjo këngë, saqë do ta quaja këngën simbol të mirëshkuarjes, që vjen nga shekujt dhe dëshirojmë që vijojë si stafetë e bukur dhe e pastër për brezat që vinë e në jetë të jetëve: Tërbaçi me Dukatin të shkojnë si vëllezër, në kuptimin më të mirë e më të lartë të fjalës. Traditat, doket a zakonet, mënyra e jetesës, e të sjellurit, e të ushqyerit, bujqësia e blegtoria, pemëtaria dhe mjekësia popullore, kultura materiale dhe ajo jomateriale (kultura shpirtërore), e drejta zakonore (dokesore), virtytet apo dhe veset, karakteri e burrëria e deri te folklori brilant, që u shkëlqen në çdo derë, familje, fis, vëllazëri, mëhallë e lagje, më shumë i bashkojnë, se i ndajnë. Në imazhin tim, por edhe nga mendimet e shumë të tjerëve, që kam pyetur nga të dy fshatrat, të moshave të ndryshme, të të dy gjinive, të profesioneve e zanateve të ndryshme, që nga akademikë e profesorë, me arsim të lartë e të mesëm, me shkollë fillore apo me pesë klasë, me shtatë, tetë a nëntë vjeçare, fokusohet në një shprehje: Dukati dhe Tërbaçi ngjajnë shumë e shkojnë shumë, më shumë se me çdo komunitet tjetër; duken porsi dy vëllamër, si dy vëllezër me hajmali… Që kur mbahet mend nga kujtesa vetjake e kolektive e komuniteteve përkatës, si dhe nga ç’ thotë historia me librat e shkruar apo ç’marrim vesh nga folklori, sidomos nga epika historike, mësojmë se kryetrimi i Dukatit, Dervish Ali Ajani kishte mik kryetrimin e Tërbaçit, Lulo Abaz Mehmetin. Po Lulo Abazi s’qe vetëm. Kapedani qe me trima, si Shako Xhakë Tërbaçin, Dulo Kokën, Dino Drërin, Zenel Hodon, Beqir Selimin e Parë e… vijoi stafeta e historisë me Selman Hysen Gjondedën e tërbaçiotë të tjerë, që, si pjesë e masës së tërë të ortekut kombëtar, me Osmën Haxhi Nurin në ballë dhe Komitetin e Mbrojtjes Kombëtare në drejtim, shkatërroi e gremisi në det Perandorinë e kohës, kur bëri epopenë termopiliane të Njëzetës. Edhe Dervish Aliu kishte plot trima si Elmaz Rodaku, Metan Ali Dukati, Pilo Andoni, Sheme Sadiku, Musa Bodo, Muharrem Havari, Muharrem Mazja etj., që vijuan, sidomos në luftën e Vlorës, më 1920, me Hodo Zeqirin e Zyk Matan Dukatin. Hamit Selmani nga Dukati dhe Murat Miftar Habazaj nga Tërbaçi ishin anëtarë të Komitetit të Mbrojtjes Kombëtare, në epopenë legjendare të vitit 1920. Halim Xhelo Tërbaçi është cilësuar si fryma çlirimtare, si zjarri kombëtar në gji të atdhetarëve. Halim Xhelo Tërbaçi është Abdyl Frashëri i Epopesë së Vlorës… Studiuesi Sherif Tava shkruan: “Më 21.01. 1920, Balil Mete Pelari, si përfaqësues i krahinës së Dukatit dhe shoqërisë “Bashkimi, mori pjesë në Kongresin historik të Lushnjës. Vullnetarët e armatosur nga Tërbaçi, Dukati dhe Vlora u vunë nën komandën e Eshref Frashërit, në mbrojtje të komgresit të Lushnjës”[5]. Në monografinë “Lufta e Vlorës – Historia në Epikën historike[6]” kam trajtuar bashkërendimet luftarake të çetës së Dukatit me çetën e Tërbaçit, të cilat ishin trimërore, të fuqishme dhe fitimtare. Bashkë u binte shorti dhe kanë luftuar trimërisht dhe kanë kaluar vëllazërisht. Pjesë nga ai punim shkencor, në mënyrë periodike, i kam botuar edhe në gazetën “Dielli”, kështu që nuk po i përsëris më ato ngjarje e personazhe. Historia shkruan dhe brezat kujtojmë se Miro Tërbaçja dhe Sado Koshena, përkatësisht dhe në kohë të ndryshme, janë shembulli i shkëlqyer, që në Tërbaç e në Dukat, nëna vërtet kishte “pjellë e bërë drëra”, por kishte edhe zëra, hyjnesha malesh, apo zana shqiptare, gjeraqina e shqiponja mali për lirinë e vendit. Laze Malo Tërbaçi ishte veprimtar e mendimtar i gjykimit zakonor për zgjidhjen me drejtësi të konflikteve, grindjeve për sinorët e tokave, kullotave, kuvendar në Kongresin Zakonor të Kuçit, më 1924, etj…
Ftesa
Isha i ftuar në Dukat, për festën e 100 -vjetorit të shollës së tyre, nga kryetari i Shoqatës Kulturore – Atdhetare “Dukati”, veprimtari i njohur, ing. Mustafa Dedenika, nga të gjithë dukatasit namlartë, edhe në kohët e sotme, ku veçoj bujarin fisnik Ferjat Mëhilli, mikun familjar për furtunë e “natë të keqe”, se miqtë për ditë me diell e me lule janë të panumërueshëm. Ndër të tjera, thashë në përshëndetjen time dhe këto fjalë: …Jo vetëm gjeografikisht, Dukati dhe Tërbaçi mbështeten në shpatulla të njeri – tjetrit. Mbështeten që të ndihen të sigurt, të fuqishëm, të mos mërdhijnë, që mos t’i zërë era. Tërbaçi e mbron Dukatin nga erërat e Lindjes. Dukati e mbron Tërbaçin nga erërat e Perëndimit…Rikthehemi në kohë. Nga sa kam dëgjuar dhe nga sa kam studiuar, pohoj se Dervish Ali Dukati ishte dhëndër në Tërbaç. Kadëna ishte bijë e Hoxhe, e një fisi të dëgjuar e sojli në Tërbaç. Vajti nuse në Dukat e në derë të madhe e ndaj, i thonë, si duket, “Ngjan krushqia, pra bëhet”. Nga cikli i këngëve të luftërave për çlirimin kombëtar dhe mbrojtjen e tërësisë tokësore të vendit disa këngë i kushtohen Dervish Ali Ajanit. Ndër më të njohurat, është kënga “Bej t’ormisi Kadëna”, një variant i së cilës është regjistruar në Dukat – Vlorë, 1953 dhe, duke respektuar parimin fonetik, po e botojmë me këto vargje të kënduara: “Bej t’ormisi Kadëna,/ seç t’i dha harmët e rënda,/ dolle më divan me këmba,/ dolle më divan më shkallë,/ hodhe këmbënë në shalë./ M’u te porta, më të dalë/ ktheve kokënë mbënjanë./ Seç të tha zonja një fjalë:/ – Hajde, bej, t’u bëft’ e mbarë,/ të lëftosh me pashallarë,/ të lëftosh me turkomanë,/ të përpiqesh për nizamë!” [7]. Kjo njësi folklorike, në fund të faqes, ka këto shënime: “1) Dervish Aliu, fshatar nga Dukati, njëri nga udhëheqësit e kryengritjes në frontin e Beratit. Kënga e lartëson me këtë titull për trimëritë që tregoi në këto luftime. 2) Kadënë Haxhia nga Tërbaçi, e shoqja e Dervish Aliut. AIF Q. Haxhihasani, Dukat – Vlorë, 1953 (Vëll. 33, f 41, 42, 43, 44); Vlorë, 1959 (Vëll. 24, f. 91); A2, (Vëll. 28, f. 53); Ll. Durolli, Vlorë, 1960 (Fl. 1, f.4); M. Muho, 1964 (Fl. 3, f. 27); F.M. Rrapaj, 1968 (Fl. 24, f. 4): Jehona e këngëve për këta trima të kryengritjeve popullore, për këta bij të shpatës shqiptare për liri nga zaptuesi vjen gjëmimtare edhe sot e kësaj dite, se me bëmat e tyre fluturojnë në krahët e legjendës e në përjetësimin e këngës këta personazhe historikë si dhe shumë e shumë të tjerë nga të dy fshatrat, krahas fshatrave e krahinave të tjera të Labërisë dhe Shqipërisë mbarë. Një nga margaritarët e epikës historike: “Bej, të stolisi Kadëna…” e ka transmetuar nëpër breza, nëpër shekuj dhe e jep shumë qartë e saktë këtë fakt të pamohueshëm. Sipas 87- vjeçarit Qamil Xhebro Gjika, Tërbaçi e Dukati janë “dy fshatra, një mal në mes/ lidhur miqësi e besë”. Fakti që, midis Tërbaçit dhe Dukatit janë bërë dhe funksionojnë aq mirë e fisnikërisht 70 krushqi, është simbolik, kuptimplotë dhe domethënës. Tërbaçi ka dhënë vajza në Dukat dhe nga balli i fiseve: Habazaj, Hoxhaj, Skëndaj, Hodoj, Kiçaj, etj..
Përshtypja
Më ka bërë përshtypje të larta i ndritshmi Prof. Dr. Jup Kastrati me botimin “Historia e Albanologjisë”, kur flet për shkollën shqipe në Bregun e Detit të Himarës, në Dhërmi (1630 – 1642) e sidomos për kontributin e Nilo Catalanos (1637 – 03. 06. 1694). Besohet se ai, bashkë me Fjalorin Shqip – italisht dhe italisht- shqip, kishte me vete dhe Fjalorin e Sprovës Gramatike, në shkollën shqipe në Bregun e Detit të Himarës, në Dhërmi. Në këtë traktat madhor shkencor e kombëtar, Profesori, ndër të tjera shkruan: “…Catalanoja me dy shokët e tij, [Fillothe Zassi, arbëresh nga Munxifsi (shën. im, AH)] – i treti, Lorenzo Mariotti Italian nga Friuli, duket se ishte bërë murg bashkë me të në Grataferrata, pra ishin moshatarë, predikonin në fshatrat e Bregdetit dhe në ato të thellësive matanë maleve përreth, që nga Dukati në Shën Vasil e nivicë, që nga Tërbaçi në Kuç, Zhlat e gjetiu, që dhe këto bënin pjesë në krahinën e quajtur të Himarës, e cila atëherë, përmblidhte Labërinë, gjithsej 40 qendra të banuara, sipas dokumenteve vendëse të shekujve XI- XVII. Gjendja fetare dhe kishtare ishte mëse e dobët. Predikimin, që bazohej te Dhjata e Re, po edhe në Etërit e kishës greke, bëhej, sidomos, shqip në shumicën e fshatrave. Greqishtja flitej vetëm në 3 prej këtyre, Himarë, Dhërmi e Palasë. Shqipja përdorej edhe në këto tre qendra, sepse vinin e dëgjonin njerëz nga viset përreth, ndërsa vendësit e dinin zakonisht shqipen”…Nga vitet 1694, shkolla e Dhërmiut kishte 80 nxënës, që mësonin Doktrinën e krishterë. Kjo përbënte një gjë shumë të madhe për kohën që flasim. “Në Dhërmi përdorej greqishtja, por edhe shqipja, – thekson Profesori – se kishte nxënës deri nga Dukati e Tërbaçi. Kishte për të ardhur ndonjë edhe nga Vithkuqi, 5 ditë udhë larg”[8]. Përveç fesë, katekizmit, shkrimit e leximit të greqishtes, sipas tij, në shkollën e Dhërmiut, fshatit, që atëherë kishte 1850 shtëpi, të rinjve dhe fëmijëve, u mësohej edhe aritmetika. Mendojmë se ka të drejtë albanologu Kastrati, të cilit po i referohemi, kur konkludon se Catalanoja, ky “italian i arbëreshizuar”, është i vetmi autor ndër arbëreshët e Italisë, që dimë se ka pasur shkruar shqip në shekullin XVII… Nga autobiografia e njërit prej etërve themelues të prozës moderne shqiptare, të madhit rebel të lirisë universale, Petro Marko, mësojmë se në fillimshekullin XX, “shkollat ishin greke. Disa mësues patriot, si Naqe Konomi, Foto Vitoja, Gaqo Kaporre, Ibrahim Kushta e të tjerë, u mblodhën në shtëpinë e mësuesit tim të parë Pavllo Vretos dhe, me këshillat, udhëzimet e ndihmat që u dha Halim Xheloja, shkolla u bë shqipe…Bënim edhe greqisht, po vetëm shkrime lexim me tekste greke. Halimi u dha mësuesve librat: “Bagëti e bujqësia” të Naimit, që ishin leximet e para të shqipes në shkollës time… Në shekullin XVII, më 1630, në Dhërmi priftërinjtë bazilianë që kishte dërguar Papa në Himarë, hapën të parën shkollë shqipe – seminar për priftërinjtë në gjuhën shqipe; kjo sipas raporteve që i dërgonin priftërinjtë bazilianë papës, një pjesë e së cilave janë botuar (doemos ato që u interesonin atyre) te Nilo Borgias, i cili përmbledh një pjesë të veprimtarisë së priftërinjve unitë (bazilianë) që ndenjën në Himarë për rreth tre shekuj. [9]
Si Dukati, si Tërbaçi janë dy vatra të zjarrta labe, ku, në çdo kohë, ndizet prush trimërie, diturie dhe përparimi për lirinë dhe dritën e tyre, për lirinë dhe dritën e Labërisë, për lirinë dhe dritën e kombit, se janë eshtër kombëtare. Si Dukati, si Tërbaçi janë emra të përveçëm, që e kanë nderuar, e nderojnë dhe do ta nderojnë sa të jetë jeta mbi dhè Labërinë tonë, sepse ngjajnë sikur edhe gjenetikisht janë dy vëllezër fisnikë. Labëria është një hapësirë me yje të ndezur, se nuk mund të jetë një qiell me yje të shuar, sepse në ato vise, ndër të tjera, trimëria – dituria, binjake ishin të dyja, sepse pushka dhe pena prunë dritë mbi bedenat e kështjellës së trimave për liri, pavarësi e përparim. Kush respekton historinë, vlerëson identitetin e vetes, të familjes, vendlindjes dhe kombit. Në Tërbaç, jo vetëm unë, por çdo kush që ka fatin e vjen të bekohet, ndihet afër malit, në krahë të shqiponjave. E kam thënë, e kam shkruar dhe po e cilësoj edhe në këtë shkrim të posaçëm për botim, se pas Tërbaçit, nderoj, respektoj dhe dua Dukatin. Si poet, emocionalisht, zbukuroj, por s’gënjej. Si studiues, koherenca m’i kthjellon në hapësirë, në kohë dhe me logjikë këto dy fshatra me historinë, me mënyrën e jetesës, me kulturën materiale dhe jomateriale, me virtytet e tyre, me të përbashkëtat e shumta dhe të veçantat e pakta etj. Se çfarë e bashkon Tërbaçin me Dukatin e ka të fiskuar kujtesa sociale e atyre dy komuniteteve dhe e transmeton brezave. Kanë folur për këto vlera burra kuvendi e kanë shkruar pena me emër. Përveçse ç’kanë thënë të tjerët, me të cilët bashkoj dhe mendimin tim, dua të veçoj se Tërbaçi me Dukatin shkon mirë dhe vetëm mirë dhe gjithnjë mirë, sepse, përveç afërsisë dhe bujarisë, logjika kombëtare dhe logjika e progresit është kohezioni i tyre, forca e bashkimit, që dhe sot e kësaj dite dallohet e vlerësohet. “Të edukosh traditat, shkruan A. S. Makarenko, t’i ruash ato, është një detyrë jashtëzakonisht e rëndësishme”.
