Është një faqe e Horhe Luis Borhesit (Jorge Luis Borges) (Historia e luftëtarit dhe e robinjës, në Alef) ku flitet për Droktulftin, një barbar longobard që mbërrin me tribunë e tij në dyert e Ravenës, për ta rrethuar dhe pushtuar qytetin. Droktulfti vinte nga pyjet e vendit të vet, ishte “trim, naiv, mizor”, banesat e vetme që njihte ishin kasollet në pyll, dhe për herë të parë po shihte një qytet. Duhet përfytyruar kur pak nga pak shquan në horizont muret dhe kullat e Ravenës dhe shikon diçka që s’e kishte parë kurrë. Siç na rrëfen Borhesi, ai sheh qiparisat dhe mermerin, një tërësi që është e shumëfishtë por jo e çrregullt, një organizëm i përbërë nga shtatore, tempuj, lulishte, shtylla dhe kapitele, hapësira të rregullta dhe të hapura. Shikon njëfarë mekanizmi të ndërlikuar, që nuk e di ende ç’do të thotë, por në synimin e të cilit pikas një mençuri të pavdekshme. Dhe në këtë çast, Draktulfti bie më gjunjë dhe e deklaron veten të mundur nga ajo gjë të cilën kish shkuar për ta pushtuar dhe shkatërruar. I lëbyrur sysh nga zbulimi i Qytetit, i braktis njerëzit e tij, lufton (dhe vdes) për Ravenën. Udhëtimi për në Stamboll që nga lashtësia e deri sot, përbën një gjini letrare me rregullat e veta, dhe parashikon gjithmonë mahnitjen e mbërritjes. Besoj se po të lexosh përshkrimet e panumërta të mbërritjes në Stamboll gjen gjithmonë përsëri habinë e longobardit legjendar. Ndoshta sepse ka qytete brenda të cilave gjendesh menjëherë, pa pasur kohë për t’i shquar së largu (si Londra, Roma, Parisi), dhe qytete të tjera që i sheh të dallohen pak nga pak (mendoni për Nju Jorkun, si kur mbërrin nga deti ashtu edhe nga autostrada e aeroportit). Stambolli sigurisht i përket llojit të dytë, të paktën për ata që – dikur – mbërrinin atje nga deti. Anija, si në rastin kur vjen nga Bosfori ashtu edhe kur vjen nga Dardanelet, për të hyrë në Bririn e Artë i duhet ta tregojë qytetin nga pika vrojtimi të ndryshme, të bëjë rreth tij një lundrim sikur je mbi një karrel kinematografik.
Nga të gjitha përshkrimet e mbërritjes në Stamboll, më kinematografiku është ndoshta ai i një autori më pak të njohur botërisht se Nervali, Gotieja (Goutier), Floberi (Flaubert) apo Lotia (Loti): është fjala për Edmondo De Amiçisin. Në Itali të gjithë fëmijët (të paktën që nga viti 1886 deri në brezin tim janë formuar me librin “Zemër”, që tani është prirja për ta konsideruar (dhe jo pa arsye) si të stërngarkuar me ndjenja të mira. Por De Amiçi ishte edhe një gazetar i shkëlqyer dhe këtë e provon “Kostandinopoja” (1887), një reportazh jo fort i njohur, por shumë i bukur, që më ka shoqëruar gjatë udhëtimit tim të parë në Stamboll. Edhe unë, si De Amiçisi, këtë udhëtim e kisha vonuar për vite me radhë, për arsye të ndryshme, të gjitha të rastësishme, duke vazhduar ta ëndërroja këtë qytet nëpërmjet fotografive apo gravurave, pikturave dhe tregimeve, madje edhe nëpërmjet hartave të lashta. Ka qytete ku mbërrin rastësisht, ka të tjera për të cilat përgatitesh për një kohë të gjatë, duke përzier erudicionin dhe fantazinë. Në Stamboll mbërrita kur dija ndoshta shumë për të, kështu që, për të rigjetur qytetin e vërtetë, më duhej të gërmoja si një arkeolog nën atë Stambollin tim shumë personal që e kisha krijuar për shijen dhe përdorimin tim vetjak. Veç kësaj, duhet gërmuar edhe në qytetin që na e kanë krijuar të tjerët. Fakti që në Stamboll unë kam mbërritur duke mbajtur parasysh librin e De Amiçisit sigurisht ka qenë një fatkeqësi, sepse ai ka parë diçka që unë nuk mund ta shihja më. Para së gjithash ai pati mbërritur në rrugë detare, pas nëntë netësh lundrim, çka është një përgatitje e mirë mistike për njoftimin që kapiteni u jep natën e fundit udhëtarëve: “Zotërinj! Nesër në agim do të shohim minaret e para të Stambollit”. Udhëtari De Amiçis fle shumë pak, ngjitet përsëri në kuvertë posa dallon nga dritarja e kabinës vezullimin e agimit, dhe mallkon për zhgënjimin sepse ka mjegull.
Por kapiteni e qetëson. Pikërisht ajo mjegull do ta bëjë edhe më të bukur hyrjen. Anija po drejton ende bashin nga Ishujt e Princave, dhe, me shpejtësinë e asaj kohe do të duhen edhe dy orë derisa të mund të ankorohet më së fundi në Bririn e Artë. Pra, afrimin në qyteti e gjerb me gllënjka, duke e shijuar pak nga pak. Pas një orë lundrimi kapiteni tregon një pikë të bardhë, majën e një minareje shumë të gjatë, pastaj pak nga pak në këmbët e minares vizatohen profilet dhe ngjyrat e disa shtëpive, majat e minareve të tjera që dalin në pah ngjyrosen bojë trëndafili, nën shtëpitë zbulohen pak nga pak muret, të errëta me kullat e tyre, por qyteti duket ende sikur shtrihet në një rrafshinë, si një radhë shumë e gjatë dhe e njëtrajtshme ndërtimesh. Dhe pastaj befas, midis mjegullës “një hije vigane, një masë shumë e lartë dhe e lehtë, ende e mbuluar me një vello avulli, që ngrihej në qiell nga maja e një lartësie dhe rrumbullakohej triumfalisht në ajër, midis katër minareve të pamata dhe të holla, majat e argjenduara të të cilave shkëlqenin në rrezet e para të diellit”. Ishte Shën Sofia, dhe kushedi sa gjë e bukur do të kishte qenë ta shihje të dilte befas nga hiçi, papritmas.
Kanë thënë për librin:
Zbulimi im më i lumtur i kohëve të fundit ka qenë autori
Edmondo De Amiçis, libri i të cilit për Kostandinopojën është një vepër mjeshtërore e epokës viktoriane.
Jason Goodwin
Po të ishte bota një shtet i vetëm, kryeqyteti i saj do të ishte
Napoleoni
Në vitin 1875 Edmondo De Amiçis, duke rrëfyer udhëtimin
e tij në Stamboll, e ringjalli perandorinë otomane në perëndim të saj duke treguar për sulltanë, eunukë e konkubina, për Topkapinë e Shën Sofinë, për Pazarin e Madh dhe Bririn e Artë, për urën e Gallatës dhe xhaminë e Sulejmanit, për magjitë e humbura të “Qytetit të pakrahasueshëm”. “Koha, për turqit, ka kuptim tjetër nga ai që ka për ne. Këtu te ne pushimi është një ndërprerje e punës; atje puna është një ndërprerje e pushimit… Për ne jeta është një rrëke që rrjedh; për ta është ujë që fle”.
“…kur do të përmenden në Europë “perlat e Lindjes”, do
të bëhet fjalë për ju, hanëme bardhoshe; për ju myslimane të bukura, të ditura, mendjemprehta dhe të sjellshme; jo për perlat e kota që ju ndritin rreth ballit në mes të salltaneteve të ftohta të haremit”.
