Panajot Boli/ Nderim, fisnikërisë së grave minoritare

668
Këto fjalë kam hasur në bllokun tim të shënimeve. Është fjala për portrete të shumë grave minoritare që janë ravijëzuar në kujtesën time, duke filluar nga Dropulli, Dhrovjani, Vurgu, Rrëza. S’ka si të mos lënë gjurmë kultura, pastërtia, fisnikëria e gruas dropullite, nikoqirllëku, eleganca dhe sjellja e dhrovianites, mikpritja dhe bujaria e asaj, zgjuarsia dhe stoicizmi i grave të rrëzës. Duke pirë kafe në Mesopotam me politikanin e njohur Spartak Braho, para ca kohësh më thotë “Nuk dua t’u bëj qejfin. Ju minoritarët jeni njerëz të zgjuar, punëtorë dhe me kulturë. Kam nusen minoritare. 
Një bust të vogël për gjyshen
Kam nostalgji për fshatin e gjyshes, – me thoshte Thimjo Maksakuli, biznesmeni i njohur në Athinë për pjesë këmbimi automjetesh dhe i linjave të transportit Athinë-Sarandë dhe në vende të tjera të Evropës me zyra turistike. E kishte fjalën për fshatin Velahovë, ku kishte kaluar një pjesë të vogël të fëmijërisë së tij, fshati i gjyshes. Në shpirtin e tij, imazhi i saj, portreti i saj ka mbetur i gjallë, është ravijëzuar thellë si idhulli i një gruaje të dashur, zemërgjerë, kapedane, burrneshë. “E di çfarë kam menduar?” vazhdoi ai. Të investojë për të rregulluar qendrën e fshatit dhe të vendos një bust të saj për kujtim. Pastaj, duke ulur kokën i menduar shtoi: “Nuk e përfytyroj fshatin e gjyshes sime, pa imazhin e portretit të saj. Kishte hije në fshat. Burrat e respektonin për guximin dhe urtësinë e saj. Siç thoshte balli i fshatit kishte hequr shumë vuajte, por fisnikërinë, guximin s’ia kishte zbehur as regjimi komunist, ku i dënoi djalin e saj, 18 vjet burg për veprimtari armiqësore ndaj pushtetit popullor. Një herë në muaj, kjo nënë që s’e kuptonte mirë shqipen, nisej në Spaç, ku kryente dënimin djali. Edhe vetë njerëzit besnikë të regjimit stepeshin para vendosmërisë dhe guximit të kësaj gruaje. Si i thonë trimin e respekton edhe armiku. Shpesh i thoshin se djalin e kanë transferuar në burg tjetër, për ta hequr qafe. Po nuk shkulej ajo nga hyrja e burgut, derisa edhe vet drejtuesit e linin ta takonte agjentin e rrezikshëm të Shqipërisë së Jugut. Tregojnë fshataret; se kur bëhej fjalë për të mbrojtur fshatin nga ata që donin t’i grabisnin me forcë livadhet apo pasuritë, ajo ishte në krye të burrave. Si Shote Galica. Përmendim një episod të vogël: Një çetë ballistësh kishin ardhur në fshat dhe me forcën e armëve mblodhën burrat në Kishën e fshatit, ku i rrihnin për të treguar kush ka armë e për të dorëzuar bagëtinë e sende të tjera. Mes burrave ishte edhe burri i Sofisë. Ajo sa dëgjoj klithmat e burrave që i rrihnin, mori një hu dhe u foli edhe grave të tjera,”Hajdeni t’u biem, se na vrasin burrat”. Kështu si furtunë, me hu në dorë hyri në Kishë. Ballistët u stepën përpara guximit të “marrë” të kësaj gruaje. Dikush nga ata i drejtoi pushkën, por ajo i ra me hu. Vetëm guximi dhe vendosmëria e saj i shpëtoi. Dhe ka të drejtë Thimjoja të mburret dhe të krenohet me gjyshen e tij. Ajo i mëkoi diçka nga shpirti i saj: zemërgjerësinë, guximin dhe fisnikërinë
Recituesja plakë, që lotoi 
Kaluan vite. Nuk do ta harroj atë çast emocionues në Dërmish. Një takim veteranësh mësuesish të Minoritetit grek. Mes tyre shumë mësuese flokëbardha, që me urtësinë e tyre rrezatuan kaq vite dashurinë, fisnikërinë, shpirtin e tyre të ëmbël dhe të bukur si edukatore të fëmijëve. “Do të recitoj edhe unë” – u dëgjua një zë andej nga fundi i sallës. Ra një heshtje e thellë. Një plakë e shkurtër me flokë të bardha, me ca sy të bukur që në thellësi të tyre akoma ruanin freskinë e një rinie të largët. Ishte Margarita Baho nga Leshnica, një nga të shtatët e brezit të fisit të tyre, që punuan si arsimtare. “Dua të recitoj, siç recitoja me aq dashuri e dëshirë vogëlushëve, kur i mësoja në kopsht. Vargjet dilnin të ngadalta, të ëmbla, me një tingëllimë përkëdhelëse, sikur kishte përpara vogëlushet. Zëri saj si cicërima e tyre. Si gazi i tyre. Si brishtësia e tyre. Kur mbaroi se recituari, lot të nxehtë filluan t’i rridhnin nëpër faqe dhe ajo u mundua t’i fsheh. Po ashtu siç erdhi, me hap të lehtë dhe të ngadaltë, u drejtua nga vendi i saj. Prapa e ndiqnin duartrokitjet e zgjatura e entuziaste të sallës që tashmë ishte ngritur në këmbë e emocionuar.
Mbesa piktore
Nënë Vara ndiqte emisionin e saj të preferuar në gjuhën e saj, tek radio “Saranda”. Papritur hapi veshët mirë. “Mos bëj zhurmë” – i tha burrit të saj dhe u dha pas lajmit. Ishte fjala për mbesën e saj piktore dhe poete, Kostandina Valera. Flitej për suksesin e ekspozitës që kishte çelur në Selanik. Iu bë zemra mal. Pastaj disa lot malli i ranë në faqe. Mori vëllanë në telefon. Donte ta përgëzonte. Tashmë mbesa e saj ishte bërë e njohur në gjithë Greqinë. Ajo, çamarrokja e vogël, me sy të bukur, me flokë biondë të valëzuar, që shkarraviste mbi letra lloj-lloj figurash dhe ajo i bërtiste: Ç’i ke ato budallallëqe, hajt bëj ndonjë punë se je vajzë. “Po pikturoj, moj hallë! Emigroi edhe mbesa e saj në Greqi. Punoi që e vogël. Shkollën nuk e la. E vazhdonte pasdite pas punës. Dëshirën për të pikturuar nuk e la pas dore. Kërkoi të vazhdonte për në Shkollën e Lartë të Arteve. Fitoi në konkurs dhe mbaroi studimet për pikturë në Follorinë. Tani një piktore e suksesshme. Jo vetëm piktore edhe poete. Ja pse krenohet nënë Vara për mbesën e saj. E si Ndina janë qindra vajzat tona minoritare që shkëlqejnë me zotësinë e tyre në Greqi si avokate, mjeke, inxhiniere, arkitekte me tituj shkencorë dhe të respektuara në këtë shoqëri. 
Sigal