Mbas vizitave mbresëlënëse në Krahinën e Kurveleshit të Sipërm duke filluar nga Leledushi, Progonati, Gusmari, Rexhini dhe Nivica vazhduam ne Krahinën e Lopsit, pra në pjesën e trevës së Labërisë së Luginës së Vjosës. Qëllimi i këtyre vizitave është njohja e traditave patriotike e liridashëse të këtyre zonave, duke përmendur trimat më në zë që bënë epokë gjatë Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, si heronjtë e popullit Mustafa Matohiti, Azim Zeneli, Abaz Shehu, Sali Nivica dhe Xheladin Beqiri, të cilët populli i këndoi:
O Xheladini me halle/Vish e zhvish ato gjerdane/Bir i tokës kosovare
Për të vazhduar më tej këtë traditë shoqata jonë (Shoqatë atdhetare kulturore e Labërisë dega Fier) më 26.09.2015 bëmë një vizitë në fshatrat e Lumit të Vlorës. Në lashtësi ky lum nga vendasit quhej Lumi i Bardhe, sepse është i pastër, është i kulluar dhe i bardhë, rrjedh nga zallishta e formuar prej shekujsh. Pushtuesit i vunë emërtime në gjuhën e tyre. Romakët e quajtën Chekydnos që nuk i dimë kuptimin. Grekët e lashtë e emërtuan Polianthros (shumëburimesh). Sllavët e emërtuan Susha-Shusha në kuptimin lumë që thahet, pasi pakëson prurjet gjatë stinës së verës, ndërsa më i përshtatshëm do të ishte Liçnij Reka në kuptimin lumë i pastër, lumë i kulluar (nga zallishta ose licet e lumit). Në këtë rast sllavët (serbët) nuk bënë gjë tjetër veçse përkthyen emërtimin vendas në gjuhën sllave. Në Drashovicë tek lapidari. Lapidari në formë harku përfaqëson dy epope të lavdishme të kësaj zone kundër pushtuesve të vendit. Luftën kundër pushtuesve italianë më 1920 dhe atyre gjermanë më 1943. Në anën perëndimore të lapidarit përtej lumit ka qenë ndërtuar një fortifikatë italiane, ku ishte vendosur një togë mitraljerë. Sipas urdhrit të Shtabit të Mbrojtjes Kombëtare luftëtarët popullore sulmuan në një kohë forcat italiane në Llogora, Jonufër, Kaninë, Drashovicë, Kotë dhe Gjorm dhe pasi zunë robër këto forca u nisën drejt Vlorës me këngë në gojë:
‘’Çu nise nga Drashovica/ Lule more Selam lule!”
Pjesa tjetër e lapidarit, siç theksuam, përkujton luftën kundër pushtuesve gjermanë ose Epopenë e Drashovicës. Në këtë epope të lavdishme morën pjesë forcat partizane e vullnetare të Qarkut të Vlorës. U sulmua garnizoni i fortifikuar gjerman, që ishte vendosur në fushën e Drashovicës e të Mavronës dhe u çliruan 6000 ushtarë e oficerë italianë të çarmatosur nga gjermanët. Në këtë luftë dhanë jetën 20 partizanë dhe u plagosën shumë të tjerë. Ecim përpjetë luginës dhe arrijmë në Kotën e bukur. Në këtë vend më 1920 u zhvilluan luftime të ashpra midis patriotëve të zonës dhe forcave italiane të fortifikuara.
O bobo, seç qenkej Kota/Bytym mitraloz e topa
Luftëtarët popullorë edhe të plagosur nuk largoheshin nga fronti i luftimit.
Vjen Kanan Mazja nga Shkoza/ Me një nofull copa-copa
Në Kotë ishte përqendruar një batalion armik me organikë të plotë me 700 ushtarë dhe 100 oficerë. Këtu u përqendrua edhe goditja më e madhe e forcave tona. Humbje të mëdha nga të dyja palët dhe së fundi armiku dorëzohet. Duke kënduar apo biseduar me njeri-tjetrin vazhdojmë rrugën përpjetë Shushicës rrugën copë-copë, gropa-gropa që nuk ka vënë dorë asnjë qeveri gjatë periudhës së tranzicionit. Në të dalë të urës së lumit në Gjorm duket një lapidar madhështor dhe më lart në majë të kodrës një tjetër. Lapidari pranë xhadesë dëshmon aksionin e Çetës Plakë kundër një autokolonë armike, e cila u shpartallua plotësisht duke zënë 48 robër e mjaft municione e armatim luftarak. Aksioni u drejtua nga Qarkori i Vlorës dhe Çeta Plakë. Lapidari më të majtë të rrugës , në majë të kodrës përfaqëson luftën dhe përpjekjet e komunitetit gjormiot dhe atij të krahinës në operacionin gjerman të dimrit të vitit 1943. Arrijmë në Gjorm. Në qendër të fshatit është lapidari i Çetës Plakë, e para çetë partizane në Qarkun e Vlorës krijuar më 04.12.1942 me komandant Neki Imerin dhe komisar Qazim Çakerrin. Çeta e disa aksioneve të rëndësishme luftarake. Pranë shkollës së mesme Hamdi Rrapi ndodhet lapidari kushtuar heroit të popullit Abaz Shehu, i cili u caktua komandant i grupit partizan të Vlorës më 1943 e më vonë komandant i Brigadës së Pestë sulmuese detyrë të cilën nuk arriti ta marrë, pasi ra heroikisht në këtë vend më 04.12.1943 në përpjekje me armiqtë. Për këta lapidarë që përfaqësojnë ngjarje të rëndësishme historike komuniteti gjormiot krenar për ta por duhet të tregojë më shumë kujdes për mirëmbajtjen e tyre. Në të dalë të Gjormit ndodhet Ura e Komandës sipas emërtimit vendas. Po pse është quajtur kështu, pse e ka marrë këtë emër? Më 1916, pushtuesit italianë larguan nga ky vend banorët gjormiot dhe ndërtuan kazermat tepër të fortifikuara ku vendosën 300 ushtarë dhe 13 oficerë e nënoficerë. Ky batalion ishte i mjaftueshëm për të mbajtur të nënshtruar Gjormin dhe Krahinën e Mesaplikut. Më 19.06.1920 tërë burrat e këtij fshati së bashku me çetën e Lepenicës të Dukatit, të Vranishtit, të Kërbaçit mbas disa orë luftimesh zunë rob tërë batalionin me 300 ushtarë bashkë me oficerët komandues. Nga forcat tona dhanë jetën pesë luftëtarë.
Nuk mund të lëmë pa përmendur Epopenë e Gjormit më 31.12.1942 , 02.01.1943 ku populli i Gjormit i ndihmuar nga gjithë krahina e Mesaplikut shpartalluan dy regjimente milicie e karabinierësh të shoqëruara nga 1500 mercenarë të udhëhequr nga Selim Kaloshi, Hallil Alia. Është paradoksale që busti i këtij mercenari të vendoset në vendlindjen e tij. Lepenica një fshat i vogël por shumë i bukur, që ka ruajtur ndërtesat origjinale, por edhe ndërtesat e reja, që i japin këtij fshati një bukuri të rrallë dhe jo më kot sllavët e emërtuan në gjuhën e tyre (Lep-Lepen) vend I bukur. Ahmet Canaj, bir i këtij fshati Kapiteni trim mori detyrën e komandantit të luftëtarëve vlonjatë në luftën kundër pushtuesve italianë më 1920. Vazhdojmë rrugën automobilistike me të përkeqësuar copë-copë, handre-handre, që po nuk vuri dorë njeri shumë shpjet, ka për të përfunduar në rrugë kuajsh dhe qarkullimi me Vlorën do të bëhet si para një shekulli. Ish-komuna e dikurshme Brataj, në qendër të vrasin sytë një grumbull ndërtesash të boshatisura, që janë në kontrast me ndërtesat plot hijeshi të banorëve. Me ketë emër Brati përmendet që në shekullin e 7-të të erës sonë. Njihet kontributi i këtij fshati në të gjitha luftërat kundër çdo pushtuesi. Në Luftën Antifashiste Nacional Çlirimtare dhanë jetën shumë dëshmorë me ne krye heroin e popullit Laze Nuro. Fshati i romuzeve, i bejteve, vargjet satirike të poetit popullor Selim Hasani i përmblodhi në këto vargje të Dritëro Agollit:
Kur gjëmonte qafë shpatit/ Mardhur borë djegur vape/ Mbushe xha Selim i Bratit/ Dy bejte me këngë labe…
Duke vazhduar për në Kërbaç shfaqet madhështor lapidari i formimit të Brigadës së Pestë Heroinë e Popullit, që u inaugurua më 20.01.1944. Nga partizanët e kësaj brigade ranë në fushën e betejës kundër pushtuesve 350 partizanë midis tyre heronjtë: Abaz Shehu, Dervish Hekali, Kastriot Muco, Zaho Kola, Zenja Cure, Laze Nuro, Llambro Andoni. Kërbaçi i pesë dëshmorëve dhe i dy heronjve të popullit. Në të djathtë të rrugës shfaqet Kërbaçi. Kërbaçi i Bilbilenjve, i Miro Terbacit, i Halim Xhelos, Hysni Kapos, Arif Haskos. Qafa e Pëllumbit ndan Vranishtin me Tërbacin. Në Gusht të vitit 1942 në këtë qafë u shpartallua një togë xheniere italiane dy makina që ishin të interesuar, për të shtrirë e mirëmbajtur, linjën telefonike midis fshatrave Brataj e Kuç. Në këtë aksion mori pjesë Çeta e Kërbaçit dhe çeta Plakë e Gjormit. Avash-avash arrijmë në Hore (Aghore) kështu quheshin ato qendra banimi fshatare helene Aleksandriane (shek 3-2 para erës së re), që nuk kishin të drejtë qeverisje. Kjo qendër banimi kishte marrëdhënie me Policën (Polisi në Brataj). Hora është më e lashtë se kaq, qytezë ilire mbi gërmadhat e së cilës u vendosën kolonët grek. Bolena ndodhet në të djathtë të Shushicës në shpatin perëndimor të Cipinit. Këtu do të ndalemi në një ndodhi të hershme, sepse memoria popullore ka regjistruar shumë këngë kushtuar luftëtarëve të këtij fshati,të ndihmuar nga krahina.
Në Bolenë e në përrua/ Ulërin turku si grua..
Ndofta dikush nuk i ka lexuar apo dëgjuar këto vargje, pro gurra popullore është e përshtatshme. Është detyra e çdo brezi të gërmojë, të hulumtojë dhe ti pasqyrojë këto vlera. Këto vargje pasqyrojnë copëza lavdie e trimërie të brezave të mëparshëm, pasqyrojnë luftën e mbarë luginës së Shushicës e Kurveleshit kundër Tanzimatit më 1847. Forcat tona nën udhëheqjen e Zenel Gjolekës i bënë rezistencë forcave turke të shumta në numër. Midis Bolenës dhe Kallarabit duke i shkaktuar atij humbje të mëdha. Turqit u hakmorën duke djegur e rrafshuar Bolenën, Kallaratin dhe Kuçin. Këtu në Bolenë është një territor që i thonë ‘’Përroi i Gjormit’’ Çeta e Gjormit pjesëmarrëse në këtë luftë la në fushën e betejës 13 të vrarë. Bisedat janë nga më të ndryshmet, për ekonominë, për fshatrat e kësaj lugine që janë të boshatisura etj. -Po çfarë ka më shumë Dardha e Korçës?- thotë një vizitor, që vinte për herë të parë në këto anë. Cili vizitor vendas apo i huaj nuk do dëshironte të qëndronte në këtë vend rrëzë Cipinit midis burimeve të pastra apo gjelbërimit të përhershëm, të drekonte me atë ushqimin tradicional lab?
Pa le sikur të ndërtoheshin hotele turistike, kush nga të sëmurët e organeve të frymëmarrjes nuk mund të qëndronte për t’u kuruar në këtë ajër të pastër? Të gjitha janë të mundshme, por mungon infrastruktura kujdesi i çdo qeverie për t’i zhvilluar këto zona malore. Lëmë Bolenën e bukur dhe shkojmë në Vranisht, në Vranishtin e 72 martirëve në Vranishtin e Kapedan Saliut, por nuk rron marrësi të hedhë atë vallen e bukur ‘’O trima vallen ma mbani’’, nuk jeton Mamon Saliu… Jeta ecën, koha bën punën e saj. Të moshuarit na tregojnë për tmerret e luftës, ku dhe si u vranë 72 vranishnjotë, si u masakruan gratë me foshnja në bark etj, etj. Në shenjë respekti bëmë fotografi në çdo lapidar. Të lodhur nga rruga, por të kënaqur nga çfarë pamë arrijmë në Gjorm. Midis këngëve dhe valleve, shijuam një drekë të shijshme me gjellët tradicionale labe.
Pasho Zhupa /Kryetari i Shoqatës Labëria, dega Fier
Skender Seferaj zëvendës kryetar.
