Enton Islami/ Arti, qytetërimi post-modern dhe diktatura konsumiste e relativizmit

781
Milan Kundera me të drejtë shkruante: “Në kohët moderne në qytetërimin perëndimor, perëndia e mesjetës u shndërrua plotësisht, feja ia lëshoi vendin artit dhe kulturës, që u bë realizimi i vlerave të epërme nëpërmjet të cilave qytetërimi e kuptonte veten, e përcaktonte veten, dhe e identifikonte veten”. Me idenë e letërsisë dhe artit të përbotshëm, vetë Gëtja nuk bënte gjë tjetër veçse rivendoste për veprat e bukura njerëzore atë privilegj universaliteti që dikur i përkiste vetëm fjalës hyjnore. Fundi i kohërave Biblike, nëpërmjet zëvendësimit të traditës me argumentin dhe autoritetit fetar me lirinë shpirtërore.
Në fakt arti
Në fakt arti nuk e shpëton njeriun vetëm nga të qenët një aksident i universit. Ai përbën dhe shpirtin e së kaluarës mbikohore, ashtu si dhe çdo fe e vjetër ka qenë një shpirt i botës tokësore. Arti siguron për “priftërinjtë” e tij thirrjen e thellë të mbikoshiencës humane për të braktisur perënditë, që tashmë kanë ikur pa kthim. Njeriu është e vetmja “kafshë” që e di se do të vdesë. Ndërsa arti bëhet e vetmja përgjigje ndaj këtij fakti të pashmangshëm të njeriut. E vërteta më e madhe nuk është se na kanë vërtitur rastësisht mbi tokë, por se nga ky burg ne shkulim nga vetvetja imazhe aq të fuqishme, sa mohojmë hiçin tonë në këtë botë lëvizëse. Arti merr trajta të ndryshme sipas kulturave, por ato i bashkon i njëjti princip sipëror. Ai përbën një mënyrë të tillë për njeriun, për tu treguar më i madh se ç’do gjë tjetër që e mban të shtypur. Një përgjigje e shkëlqyer e njeriut dhe njerëzimit në tërësi ndaj gëlltitjes së kohërave. Por në një shoqëri ku njerëzit tashmë nuk janë veçse ingranazhe të një makinerie të stërmadhe teknike konsumi individët e kanë të pamundur të zhvillojnë plotësisht idenë “Njeri”. Shoqëria që dikur vrau Zotin tani po vret edhe Njeriun. Qytetërimi Post-modern i konsumit nxit një lloj populizmi në art (një art popullor turmash, Pop Artin) që do të vrasë dhe atë që mbetet, vetëdijen njerëzore. Në një situatë të tillë pra nevoja për artin e vërtetë bëhet nevoja kryesore për ruajtjen e lirisë dhe dinjitetit njerëzor, ndërsa vetë historia e artit bëhet historia e një çlirimi të madh. E një çlirimi akoma më të madh se ai që përjetuam pas viteve 90-të, ku si vemjet e dala nga epruveta përballuam diellin e kulturës dhe qytetërimit europian pas rënies së “perdes së hekurt”. Nevoja për artin, për bukurinë, për iluzionin është një kërkesë materiale e ekstazës së instinktit të dashurisë, e erosit që i komunikohet mendjes. Bota e artit, përveçse një erotizëm i kamufluar është dhe një vërtetësi e pakapshme dhe e çuditshme, që buron prej intuitës pamore të realitetit. Urrejtje, dashuri, ndjeshmëri, kotësi, krenari, përulje, respekt, – shtysa që gllabërojnë të tjerat, në një metamorfozë të përjetshme. Për shkak të këtij karakteri, të gjitha sistemet politiko-shoqërore, në të gjitha kohërat, janë munduar të mbajnë në kontroll zhvillimin artistik të një shoqërie, të hapur ose jo. 

Fragmentarizimi i vazhdueshëm i humanizmit 

Sot relativizimi i pareshtur i vlerave dhe fragmentarizimi i vazhdueshëm i humanizmit po i heq artit pikërisht atë privilegj universaliteti, që Gëtja i njihte me të drejtë, dhe që dikur i përkiste vetëm fjalës hyjnore. Duke bërë që si post-modernizmi artistik, por sidomos dhe ai shoqëror të kthehen në një prej miteve qendrore të anti kulturës, e cila synon të autorizojë kremtimin anti-intelektual të një energjie të dhunshme jetësore dhe të etosit të një hedonizmi mendjelehtë. Subjekti shoqëror post-modern zbaton në jetën e vet po ato parime tek të cilat piktorët dhe arkitektët post-modernë mbështeten për punën e tyre: ashtu si këta, vlerat e dikurshme ekskluzive ai i zëvendëson me eklektizmin, duke mos pranuar alternativën e ashpër mes akademizmit dhe novatorizmit, ai i përzien stilet lirisht. Në vend që të jetë i këtillë ose i atillë, klasik apo avangardist, borgjez apo bohem, ai gërsheton sipas qejfit dallditë më të papajtueshme, frymëzimet më kontradiktore: duke qenë i zhdërvjellët, jo i ngurtësuar në ndonjë kredo ose përkatësi të caktuar, atij i pëlqen të kalojë pa pengesa nga një restorant kinez tek një klub meksikan, nga joga tek feja, apo nga letërsia tek deltaplani. Të shpërthesh, kjo është parulla e re e këtij hedonizmi të ri që flak tutje edhe mallin për të vjetrën, edhe akuzën e vetvetes. Ithtarët e tij nuk aspirojnë për një shoqëri autentike, ku individët do të mund të jetonin nën strehën e ngrohtë të identitetit të tyre kulturor, porse për një shoqëri polimorfe, të një botë të larme që do ti vinte të gjitha mënyrat e jetesës në dispozicion te individit. Ata nuk kërkojnë aq të drejtën për të qenë i ndryshëm sesa shartimin e përgjithësuar, të drejtën e secilit për veçoritë specifike të tjetrit. Duke qenë se multikukturalizmi për ta është diçka tejet e hijeshuar, ata nuk i çmojnë kulturat si të tilla, porse versionin e tyre të sheqerosur, atë pjesë të vetën që të mund ta shijojnë dhe ta flakin tutje pasi ta kenë përdorur. Duke qenë konsumues e jo konservues të traditave ekzistuese, ata selitin brenda vetes sovranitetin e klientit, që përplas këmbët i zemëruar përballë kufijve që i vihen sundimit të larmisë nga ideologji të ngurtësuara dhe të vjetruara. Nihilizmi i tërbuar i konsumit bën që të ketë një admirim të njëjtë si për autorin e “Mbretit Lir” ashtu dhe për Armanin. Një palë çizme që mbajnë firmën e një stilisti, vlejnë po aq sa dhe Shekspiri. E kështu me radhë: një rrëfim vizatimor me pamje të bukura vlen po aq sa një vepër e Kafkës, vetë Lolitat vlejnë po aq sa romani Lolita, një formulë efikase reklamash vlen po aq sa një poemë e Rembosë, një ndeshje e bukur futbolli vlen po aq sa një balet i Nurejevit, një rrobaqepës i madh vlen po aq sa Moneja, Pikasoja apo Karavaxhio, opera e sotme ajo e jetës e klipit dhe spotit vlejnë po aq sa Verdi apo Ëagneri. Demokracia e cila nënkuptonte hapjen e kulturës ndaj të gjithëve, konsiderohet prej qytetërimit të sotëm post-modern të konsumit si e drejtë e gjithsecilit për të quajtur kulturë impulsin e tij të çastit. Dhe pikërisht duke ngulur këmbë në këtë ide po shkruajmë këto faqe, që janë një antrakt hijerëndë i një procesi kafkian ku fajtori është pothuaj i padukshëm. Ky është një proces që nuk mund të pikaset lehtë dhe që zhvillohet i paprerë, i ftohtë, i tmerrshëm, kaq mirë i fshehur pas aparencës së normales, të përditshmes, të zakonshmes saqë syri ynë i verbuar prej rrjedhës së ngjarjeve të përditshme, i lodhur dhe i rraskapitur prej bombardimit mediatik dhe imazhit të ndotur filmik apo skenik, tregon qartë se ajo që ndot në të vërtetë më shumë se smogu mbytës në shoqërinë tonë periferike, është imazhi dhe fjala. Individi e ka të pamundur ta pikase, ta zbulojë, ta kuptojë dhe më në fund të reagojë. Pra, pikërisht për këtë të vërtetë tronditëse, për këtë gangrenë që po përparon dhe po përfshin tërë trupin shoqëror, këtë gangrenë që është shfaqur në formën e një sistemi të menduar në mënyrë gjeniale dhe ka si qëllim të paralizojë kokën e trupit shoqëror, të shtypë mendimin e tij (pra kulturën), po mundohemi që të rizgjojmë një vetëdije që është mbi të gjitha një qëndrim mbi gjendjen njerëzore, që shpreh gjithashtu një qëndrim mbi gjendjen e njeriut dhe njerëzimit në tërësi, mbi mjetet e reja të shtypjes në shoqërinë tonë. 
Si qytetarë të një demokracie

Si qytetarë të një demokracie liberale post-moderne, ne kemi kohë që po i përjetojmë pasojat që po sjell kultura e tregut të lirë dhe konsumizmit. Mjetet që ky sistem i ri shtypjeje po përdor nuk kanë asgjë të përbashkët me mjetet që kanë përdorur sistemet e shkuara dhe regjimet e mëparshme politikë, ekonomikë dhe fetarë për të sunduar gjatë dhe në mënyrë absolute. Gjithashtu dhe mjetet që ai po përdor për të arritur triumfin e tij të përbotshëm, nuk kanë asgjë të përbashkët me sistemet e vjetra dhe mjetet që ato kanë përdorur për të sunduar trupat dhe mendjet njerëzore të dikurshme. Që në fillimet e historisë njerëzore, kur shoqëria filloi të organizohej dhe të ngrinte sisteme dhe hierarki, dhuna brutale e fshehur ose jo, shtypja direkte apo indirekte, kanë qenë mjetet kryesore për ruajtjen e hegjemonisë së një klase te caktuar. Kur themi shtypje e hapur, kemi parasysh makinerinë që fabrikon dhunën dhe censurën e hapur, me mjetet e saj të njohura si ushtria, policia, burgu, tortura, d.m.th. shtrëngimi që detyron masën më të madhe të trupit shoqëror drejt nënshtrimit pa kushte dhe të plotë. Tregu i lirë dhe demokracia liberale e konsumimit po përpiqen për të arritur të njëjtin nënshtrim, por ndryshe nga çka ndodhur dikur, këtë nënshtrim po e arrin nëpërmjet zhveshjes së ndërgjegjes njerëzore nga aktiviteti i saj. Ky mekanizëm i ri shtypjeje ka gjetur si mjetin më të përshtatshëm artin dhe kulturën, sidomos atë vizual dhe skenik me kinemanë dhe teatrin me forcën e tyre të madhe sugjestive të imazhit dhe fjalës. 
Përkufizimi më i thjeshtë

Përkufizimi më i thjeshtë që mund ti bëjmë artit dhe kulturës është që ta quajmë si mendimin, kokën e trupit shoqëror. Trupi shoqëror e shfaq mendimin e tij përmes artit dhe kulturës, ashtu sikurse gjithsecili prej nesh shfaq mendimin e tij duke u shprehur. Pushtetet e ndryshme vazhdimisht e kanë ndarë trupin shoqëror nga kultura, ashtu si fetë e ndryshme kanë ndarë trupin nga shpirti. Sepse vendi i bashkimit të këtyre të dyjave duhet të jetë vendi ku duhet të mbërthejë tentakulat e veta ç’do pushtet për të qenë sa më jetëgjatë dhe më absolut. Ky vend tek secili prej nesh është vendi i lirisë për tu shprehur, vendi ku ne mendojmë lirisht. Sisteme gjithfarësh kanë tentuar deri tani ta kontrollojnë lirinë me anë të censurës së fshehur ose jo, me mjetet e dhunës së hapur që e mbështesin këtë censurë. Qëllimi suprem ka qenë që duke kufizuar shprehjen e lirë të kufizohej mendimi. Por fatmirësisht kjo lloj censure e ka një kufi. Ajo nuk mund ti arrijë hapësirat e thella të ndërgjegjes së njeriut. Është e qartë se ajo qe duhet kontrolluar në të vërtetë është hapësira ku ne mendojmë lirisht. Pushteti i ri i tregut të lirë dhe konsumizmit ka marrë përsipër jo vetëm ta kontrolloje atë, por edhe ta shkatërrojë plotësisht, sepse ai nuk ushqen më asnjë lloj iluzioni mbi efikasitetin e kontrollit me mënyrat e vjetra. Për t’ia arritur kësaj ai ka ndërtuar një makinë ideologjike që ndikon mbi mendësitë e njerëzve, kështu që në mënyrë krejt të paperceptueshme dhe të pakuptueshme, ti transformoje ato së brendshmi, deri dhe në vetë sjelljet e tyre. Bëhet fjalë për ti çuar ata (njerëzit) drejt një aderimi kinse me konsensus demokratik që do të shkatërronte çdo lloj oponence. Këtë mënyrë skllavërimi, këtë shpikje që duhet ta pranojmë si gjeniale, tregu i lirë dhe kultura e konsumit e ka gjetur të gatshëm te feja, por me ndryshimin se feja e mbushte pozitivisht hapësirën mendore, kurse konsumit dhe tregut të lirë i nevojitet të instalojë aty një hapësirë negative. 
Sundimi i tregut të lirë
Sundimit të tregut të lirë, i intereson i njëjti nënshtrim, bile akoma më i plotë, por me synimin për t’ia nënshtruar çdo gjë humane ekonomisë së tregut të lirë dhe kulturës së konsumizmit. Pushteti i ri i tregut të lirë e di nga historia komuniste se propaganda është e paaftë t’i japë një miratim të pakundërshtueshëm, përveç zëvendësimit të një opinioni me një opinion tjetër. Miratimi i përsosur që i duhet atij nuk mund të dalë veçse nga zëvendësimi i mendimit të pavarur dhe individual me një sistem të jashtëm por të asimiluar aq mirë sa të japë përshtypjen se ka dalë nga mendësia e brendshme e individit. Mekanizmi i këtij transformimi në Shqipëri është kaq i thjeshtë në parimin e tij dhe kaq i përditshëm në ushtrimin e tij, saqë ai mbetet i padukshëm pikërisht në momentin kur hyn në veprim. Shumë thjesht mund ta përmbledhim në këtë mënyrë. Ç’do akt kulturor që prej riteve pagane, ka kërkuar njëfarë përpjekje, përpjekjen për të kuptuar, për t’u aftësuar, për të dëgjuar, gjë që ka përftuar një lëvizje të brendshme, që të çonte tek ndërshkëmbimi dhe kënaqësia, tek katharsisi shpirtëror dhe psikologjik. Kurse konsumi shpirtëror, përkundrazi, nuk kërkon veçse pasivitet. Vendin e veprimtarisë mendore e zë spektakli, telenovela, talk-show, një veprimtari që pushton ekranet shqiptare sot, një lloj “strategjie” kulturore që s’është gjë tjetër veçse propagandë dhe që arrin pak e nga pak ta dekurajojë meditimin, në përfitim të një oreksi që ushqehet me nonsensin e tij. Mjafton të ulesh përpara ekranit të një televizori dhe krejt natyrshëm ajo çka sheh të tërheq me lëvizjen dhe figurën, dhe bëhet mendimi yt. Jo vetëm në artin dhe kinematografinë tonë, por edhe në atë botërore, ekziston një problem kyç vrastar. Mesazhin nuk e bën më dhënësi, por është pikërisht marrësi, që me pushtetin e komercit imponohet për gjithçka. 
Kultura e Pop Artit po vret edhe njeriun

Në një shoqëri ku Zoti ka vdekur, kultura e Pop Artit po vret edhe njeriun. Në një kohë kur filozofia fetare ka reshtur së dhëni idenë dominuese në shoqëri, vendin e lënë bosh e kanë zënë aktivitetet kulturore masive, performancat e ndryshme vizuale dhe shfaqjet teatrore. Kjo duket madje edhe tek ato institucione prestigjioze si Teatri Kombëtar, ku shfaqje mediokre paraqiten si kryevepra të padiskutueshme, me mbivlerësime të qëllimshme. Kurse kinematografia nga ana e saj, e kalon akoma me shumë. Dhe bëhen pjesë e atij organizmi të stërmadh që përhap vdekjen mendore. Ishte pikërisht ky efikasitet monstruoz i cili bëri që kultura e konsumit dhe tregu i lirë ta vlerësonte shumë shpejt artin dhe kulturën, por në mënyrën e tyre, pra në atë të kthimit në një “mall” nëpërmjet mbërthimit të saj nga një sistem që i siguron kontroll mbi të. Në lustrën e një kulture të lirë dhe universale s’bëhet fjalë vetëm për të, (tregun e lirë) që ai të pushtojë njëkohësisht tërësinë e skenës kulturore, qoftë të filmit apo teatrit shqiptar (por edhe të atij botëror), të performancave dhe festivaleve kinematografike, por dhe tërësinë e hapësirës mendore të aktorëve kulturorë dhe socialë të kthyer në konsumatorë të thjeshtë. Kur nuk është identiteti kulturor që e fut individin brenda përkatësisë së tij kolektive, dhe e privon ndaj dyshimit, ironisë, arsyes, intelektit, ndaj gjithçkaje që do të na shkëpuste nga të qenit jo turma por vetvetja, jo bashkësia por individi, me atë shpirtin dhe imagjinatën e tij të pafund, atëherë është industria e argëtimit dhe konsumit, krijesë e epokës së teknikës, ajo që i katandis veprat tona të artit, të filmit, të teatrit në stoli kallpe. Dhe jeta e mendimit ia lëshon butësisht vendit ballafaqimit qesharak midis konsumatorit apo zombit. 
Pas viteve 90-të
Pas viteve 90-të kur u duk se teknika, nëpërmjet rrjeteve të kompjuterit dhe hapjes së televizioneve mundi t’i fuste të gjitha dijet në një vatër, logjika e konsumit e shkatërroi kulturën. Fjala mbetet vetëm, e zbrazur nga ç’do ide formuese, nga hapja ndaj botës, kulturës, dhe përkujdesjes ndaj shpirtrave. Tashmë në Shqipëri është “parimi i kënaqësisë”, formë post-moderne e interesit vetjak, ajo që sundon jetën shpirtërore të të rinjve tanë. Nuk është fjala për t’i bërë njerëzit subjekte të pavarura, porse për të kënaqur endjet e çastit, duke harruar se liria është diçka ndryshe nga mundësia e ndërrimit të ç’do kanali mediatik, ndërsa vetë kultura më tepër se një kënaqësi impulsesh. Dikur i verbër ndaj totalitarizmit, tani mendimi është verbuar plotësisht. Tani është “Big Brother”, ky model i hibridizuar i instilacionit mediatik, që shërben si argument për zhdukjen e kulturës në Shqipëri. Ndërhyrjen brutale të pushtetit në jetën private e përligj agresioni i hareshëm i muzikës së tipit BBF dhe ai i reklamës, telenovelave etj. Kazermimi i detyruar i masave na bën t’i shikojmë dilemat e individit të kapluara nga gjithçka dhe asgjë. Liria është e pamundur për të paditurin. Nuk mund të lindësh individ por duhet të bëhesh i tillë, duke kapërcyer pështjellimin e dëshirave, ngushtësinë e interesit vetjak dhe tiraninë e ideve të huazuara. Përkundrazi, ideja e konsumit në Shqipëri është se liria dhe kultura vijnë si pasojë e plotësimit të nevojave.
Rrok-popi banal dhe tallavaja, përbën kulturën e të rinjve tanë

Në qoftë se kultura dhe qytetërimi është tërësia e qëndrimeve, e teknikave, e zakoneve dhe vlerave që përcaktojnë tablonë e identitetit të një grupi, atëherë sot është rrok-popi banal dhe tallvaja, ajo që përbën kulturën e të rinjve tanë. Një gjë është e qartë, kultura në kuptimin klasik duke qenë e bazuar tek fjala ka disavantzhin e dyfishtë se i mplak individët, duke i pajisur me një kujtesë që i kalon caqet e biografisë së tyre, dhe ngaqë i detyron të ekzistojnë si personazhe të veçantë. Nëpërmjet shkatërrimit të gjuhës, muzika e zhbën këtë “mallkim”, ritmi i kitarave dhe hip-popit, zhdukin ngrohtësinë e shkrirjes me njëri-tjetrin, zënë vendin e bisedës, kësaj marrëveshjeje qeniesh të ndara, ashtu si në ekstazë “uni” tretet tek njeriu. Në Shqipëri sot si gjithkund, dhjetëra radio, filma dhe teatro këndojnë të gjitha të njëjtën melodi, heqje qafe e bisedës. Dhe prej këtej rrjedh ai proces i madh tjetërsimi që kultura sot arrin të imponojë, jo vetëm në Shqipëri por në mbarë botën. Procesi i konvertimit drejt hedonizmit të konsumit, i vënë në lëvizje nga futja e idesë Perëndimore pas një diktature aq rraskapitëse arrin sot kulmin me idhujtarinë e vlerave rinore false. Disa kohë më parë mu kujtua legjenda e Diogjenit që me fener të ndezur në dorë, nën diellin e Athinës, kërkonte “Njeriun”, dhe papritur mendova se kjo legjendë cinike shfaqet si hije mbi aktivitetet kulturore përmes së drejtës së jetës dhe vdekjes. Nga njëra anë, pushteti i dhunës kishte si pronë të cilësisë së tij absolute të drejtën për të dënuar me vdekje, kurse qytetërimi i sotëm i konsumit, pushteti i medias, arti i imazhit dhe i skenës po vendos një absolute tjetër, që po bëhet prova e tij universale. Kjo është e drejta për të përhapur vdekjen mendore. Imazhi dhe figura janë xhelatë të njerëzishëm, të cilët të nxjerrin sytë e mendjes pa të nxjerrë ata fizikë. Konsumatorët trutharë të demokracisë janë më rentabël sesa kufomat e mesjetës apo viktimat e komunizmit, pasi ata janë shërbyes dhe (mbi të gjitha) konsumatorë të përkryer. “Fiat veritas pereat vita”. Të thuhet e vërteta pa le të shuhet jeta, mund të sakrifikohet jeta, mjaft që të realizohet e vërteta. Pasioni është më i madh se vetë jeta. Të gjithë ndoshta dëshirojmë fundin e njerëzimit më shumë, sesa fundin e vetëdijes njerëzore. Dikur Seneka i tha Neronit ato fjalë që do të na pëlqente t’i dëgjonim kudo tashmë. “Torturoi njerëzit por mos i mërzit, vriti ata por mos vrit artin”. 
Sigal