Që në fillim dua të theksoi se romani “Bijtë e askujt” është një eksperiment postmodern. Romani së pari dallohet për guximin që ka autori për t`i thënë idetë e tij troç. Autori përveç guximit letrar ka edhe guximin moral për të sfiduar historinë e letërsisë shqipe dhe historinë e shqiptarëve duke e parë nga këndvështrimi i tij. Autori këto operacione të shumta plastike të shoqërisë shqiptare i ka bërë nëpërmjet fateve tragjike të shqiptarëve në dy kohë: Në fatkeqësinë e Tarik Saraçit në kohën diktaturës komuniste dhe fatkeqësinë tjetër të Delina Dertit nga demokracia e shpërdoruar shqiptare. Por fatin tragjik të këtyre personazheve Rexhep Qosja e ruan brenda kontureve të atdheut të tij. Më anën e metaforës së vdekjes së Tarik Saraçit i cili gjatë kalimit të kufijve komunist shkel në kufi një minë sovjetike dhe trupi i ndahet në dy pjesë dhe gjysma e trupit bie në tokën shqiptare dhe gjysma tjetër në pjesën kosovare. Këtu fillon spiritizimi si ironi ndaj komunizmit. Por në fakt Qosja në këtë roman merret me dy forma të komunizmit: atë shqiptar dhe atë jugosllav, por duke e mbajtur pranë edhe demokracinë e ish komunistëve siç e quan ai demokracinë aktuale në Shqipëri.
Kalimet elegante
Por romani ka rrjedhë të papritur dhe kalohet me elegancë nga një episod tek tjetri. Gjushi, djali i Tarik Saraçit i lutet Miran Bushatit që të shkruajë një roman për babain e tij. Ajo është në dilemë pasi nuk e di nëse duhet të shkruajë letërsi apo histori. Nushi ka besim se duke shkruar për babain e tij do të ndriçohet jeta e të vdekurve dhe do të zbardhen krimet e të gjallëve. Miran Bushati që ka marrë misionin e të shkruarit të romanit për Tarik Saraçin udhëton me avion për në Shqipëri, por rasti e sjell që bashkëudhëtare me të në avion të jetë Delina Derti e cila ka informacion të hollësishëm për Tarik Saraçin i cili pasi ishte arratisur nga burgu i Burrelit, kishte kalur kufirin dhe kishte hyrë në Kosovë pastaj nga Kosova kishte shkuar Beograd ku ishte inkuadruar në banda diversantësh drejt Shqipërisë vetëm për të parë familjen dhe për t`i bërë një sfidë regjimit komunist në Shqipëri. Këtu fillon tensioni dramatik në roman pas momentit kur Miram Bushatit jep fatin e intelektualit shqiptar në kohën e diktaturës në dy shtete komuniste në Republikën Popullore të Shqipërisë dhe në Republikën Federative të Jugosllavisë. Fati i jetës së Tarik Saraçit ngjan me një gur që rrokulliset nëpër hone të thepisura. Por jeta në diktaturë është një vdekje për së gjalli. Dhe fati e sjell që ai të vdesë duke kaluar kufirin Kosovë –Shqipëri. Por duke kalur kufirin si diversant për në Shqipëri ai në vijën e kufirit shkel një minë dhe trupi i tij ndahet më dysh dhe gjysma bie në Kosovë dhe gjysma tjetër në Shqipëri.
Problemizimi i historisë
Por, Rexhep Qosja duke krijuar në veprën e tij një metafiksion historiografik e problemizon historinë. Nëpërmjet përsiatjeve, konstatimeve përshkrimeve të disa figurave duke i sjellë në roman të polemizuara i japin këtij romani statusin e romanit më problematik në Shqipëri. Lexuesit shqiptarë që janë mësuar me figura të idealizuar dhe të disa figurave historike aktuale nuk mund të qëndrojnë të pandjeshëm ndaj ironizimit të demokracisë. Autori e sheh Shqipërinë si ekuivalente të demagogjisë, ndaj çmitizimi ose thjesht përshkrimi i figurave të njohura të çmitizuar zë vend të rëndësishëm në roman…Në veprën romaneske ka kthesa të papritura: nga njëra anë krahason komunizmin me inkuzucionin dhe nga ana tjetër ai iu bën kritika të rrepta disa televizioneve servile në Shqipëri ndaj vlerësimit që ata bëjnë për fenë e krishterë duke e quajtur si një nga thirrjet më anakronike dhe servile të aktualitetit ndaj servilizmit fetar që i nxit të fshehin përqindjen e vërtetë të myslimane në Shqipëri. (Momenti kur i jepet Miran Bushati broshurën sapo zbret nga avioni).
Më pas Rexhep Qosja merret me spiunët e djeshëm që tashmë janë bërë patriotë dhe ndaj shumë dukurive e pardokseve të tjer . Për hir të së vërtetës romani “Bijtë e askujt” është problematik pasi tejendanë përshkruhet nga një ironi dhe sarkazëm ndaj shumë figurave aktuale në Shqipëri ai tallet me liderët e dikurshëm komunistë dhe demokracinë në Shqipëri e quan “Demokracia e ish komunistëve”, po ashtu ironizon dhe me shumë figura të artit, politikës dhe fesë … Në kapitujt e mëposhtëm Qosja përcakton, sipas tij, politikën aktuale në Shqipëri të cilën njerëzit e ndershëm e urrejnë për shkak të varfërisë, korrupsionit dhe krimit, ndërsa mërgimtarët e urrejnë për shkak se atdheu i tyre nuk i ka trajtuar si bij.
Dëshpërimin ndaj atdheut Qosja e ilustron me një dialog të thjeshtë midis dy pleqëve në avion. Le ta ilustrojmë me fragmentin nga libri:
– A ke lënë testament se ku do të varrosesh? e pyet i trashi të hajmëthin.
– Në vendlindje, i përgjigjet i hajmëthmi.
– Në vendlindje, e pyet i trashi
– Ku më mirë se në atdhe?
– Mos ma përmend atdheun. Jo jo nuk mund ta dëgjoj fjalën atdhe…Atdheu, atdheu, çfaër atdheu! Të ka dëbuar për së gjalli e tani do të shkosh për të vdekur, ia pret i trashi…
Edhe titulli i romanit është pak paradoksal “Bijtë e askujt”. Vetë emri bir nënkupton edhe prindrin, sepse secili është bir kundrejt prindërit të vet. Mirëpo në këtë roman bir mund të jetë i askujt, ai e quan bir të mallkuar, bir bastard. I persekutuari Tarik Saraçi dhe i mërguari Mirjan Bushati janë bij të mallkuar. Për Qosen, bij të askujt, sepse nuk i do vendi i tyre ku ata duan që të jetojnë. Të persekutuarit dhe të mërguarit e ndjejnë veten si bij të askujt, pasi Atdheu apo Mëmëdheu i ka mallkuar dhe persekutuar sikur të jenë kopila të kombit.
Polemikat me shtypin
Por autori në këtë roman nuk qëndron indiferent edhe ndaj shtypit shqiptar. Ai thotë se shtypi shqiptar bën tre hapa mbrapa dhe një hap para. Qosja në këtë roman është kundër edhe ndaj himnizuesit dhe sulmuesit e figurës së Skëndërbeut, ngaqë nuk do mitizimin, por as edhe zhvlerësimin, kritikon ndërrimin e emrave të shqiptarëve nga turqishtja në italsht, greqisht, anglisht. Më pas Qosja i rikthehet polemikës së dikurshme mbi indentitetin shqiptara nëpërmjet takimit të Miran Bushatit dhe Dalina Dertit dhe imzot Shtjefnin ku mbron tezën e kahershme të identitetit shqipar sipas të njëjtës linjë që bëri debatin me Kadarenë. Shtjefni është një figurë që është si prototip real priftin shqiptar nga Detroiti i cili shkundi mediat botërore kur deklaroj se ishte qenë pro ekzekutimit të shqiptarve nga serbët. Në këtë roman voluminoz historiografik Rexhep Qosja anatemon me shumë personalitet të larta të politikës të historisë dhe të artit. Vlerësimi i këtyre figurave, sipas Qoses do të provokojë tek lexuesit dhe personat e anatemuar reagime negative dhe do t`i nxisë të reagojnë në mënyrë të ndryshme sepse ky është një roman polifonik, me zëra që askush nuk mund të pajtohet tërësisht madje as edhe autori i romanit mund të mos jetë i bindur që ka lëshuar aq shumë rrufe në këtë roman dhe duhet të përgatitet për pritur kundërgoditjet.
