Shënime për krijimtarinë poetike të Edmond Shallvarit dhe Luan Xhulit
Këto janë pak shënime, përmes të cilave po përpiqem të dalloj disa konture në poezinë e Edmond Shallvarit dhe Luan Xhulit, krijues që gjithnjë e më tepër bien në sy këto kohë, edhe pse gjeografia ku shkruhet dhe publikohet sot letërsi shqiptare, është e pamatë, gjithaq e paprerë, po ashtu vetëshkatërruese. (Pak e vështirë të ndjekim spotet e duhura në horizont.) Po. Ky është një impresion nga pak lexime. Duke mos pretenduar ndonjë analizë tërësore, për shkak se prej pak kohe e ndjek krijimtarinë e tyre, kam ndjeshmërinë të them disa gjëra; mendoj se duhet dhe mund të tërheq vëmendjen e lexuesit e të kolegëve në disa anë të përbashkëta dhe mandej në veçanësitë e tyre në këtë art që është kaq i brishtë dhe ndjellës.
Të dy këta poetë interesantë jetojnë aktualisht në Greqi; një vend me aq shumë mite e histori, por njëherësh një nga rrafshet që e kanë shijuar herët nektarin e fjalës, prej Homerit, Eskilit e Safos, te krijuesit e kohëve moderne, Kazanzaqis, Seferis, etj.. Në kryqëzim të kulturave të dy prej popujve më të vjetër të Ballkanit (por jo vetëm aq) me përvoja jetësore të konsiderueshme, Edmond Shallvari dhe Luan Xhuli panë një pjesë të qytetërimit të vjetër, që edhe pse fundosur në tragjedi, kapërcen kohërat me zëra dhe apele që ndjekin tragën e krejt historisë dhe nevojave të njerëzimit. Pehashi helen ndjehet herë pas here në krijimtarinë e tyre. E.Shallvari: “Gjallë mbeta unë, vdekja jote/ tradhtia e një femre të tradhtuar./ Nëse deshe pritje Penelope, / të ishe pak Odise, o i mallkuar!” Mbase edhe poetët grekë nuk do ta kenë rithënë mitin kaq ftohtë dhe sikur t’i kishte prerë fjalët bisturia…
Të dy poetët kanë botuar në greqisht, janë vlerësuar atje dhe në Shqipëri, njihen mirë në diasporë; trajektorja e fatit të tyre poetik po tenton tani (duhet) një gjuhë tjetër. Anglishten, do të thosha. Le të shpresojmë. Të dy janë poetë të mendimit, por edhe të dimensionit kërkues. Ata i qasen shpirtit njerëzor duke lexuar deri në thellësitë e paqëmtueshme; kërkojnë pareshtur në shëmtinë dhe bukurinë e kësaj qenieje të lartë, në të gjitha ngjyrat ku performon edhe dridhja më e pandierë. Natyrisht, mënyra se si i përcjellin këto vrojtime, që jo rrallë harlisen në fantazi, është e ndryshme. Te krijimet e Edmond Shallvari duket se çasti përthyhet më shpejt, realiteti zien në të gjitha shprehjet e mundshme. Prandaj Shallvari shkruan pareshtur dhe po kaq polemizon (në letërsi dhe jashtë saj). Kurse Luan Xhuli shfaqet më rrallë, por edhe më i përmbajtur, mund të them edhe po kaq i kujdesshëm. Megjithatë, në shumë nga poezitë e tij rrëshqasin lot rebelë jashtë këtij qelqi të brishtë. “Mos u trembni, o vite kundërshtare:/ S’mund të jetoj dot/ pa urrejtjen dhe habinë tuaj magjike!” (Urim para kohe)
Të dy poetët iu rrinë larg termave politike. Edhe kur drejtojnë diku projektorin e vëmendjes së tyre poetike, janë mjaft të distancuar nga kronika e rëndomtë. Shallvari e vështron të nesërmen e ndonjërës prej pamjeve të fillimeve demokratike në Shqipëri mjaft ftohtë, por duke mos e kursyer sarkazmën. “Më lanë ashtu, të vetmuar, pa ndihmë/ Mes thirrjesh çjerrëse korbash, krra, krraaa!/ Ç’po talleshin me mua në qiell kostumzinjtë/ Të dikurshmit engjëj, të shndërruar në djaj.” (Pardesybardhët) E shkuara jo e largët, një përvojë gri për të gjithë ne, ka lënë shijen e saj jo të mirë edhe në poezinë e Xhulit. Për kohën tjetër, janë thënë gjëra pa fund. Do të vazhdojnë të thuhen. Vargjet e Xhulit e ngjërojnë këtë në mënyrën e vet mjaft elegante; ai e përcjell të shkuarën me një qasje simbolike: “Dy pikat,/ m’i këputën si urë e vjetëruar/ pa më lënë kohë të cektoja vahun…” (Biografi e pashkruar)
Përgjithësisht, i shoh të dy këta poetë të vendosur përballë të sotmes, realitetit shumëngjyrësh; duke e vizatuar atë secili në telajon e vet. Me kombinimet strukturore të vetat. Nëse nuk jam shumë larg së vërtetës, Shallvari shkruan me poetere, duke u grindur pareshtur me kohën dhe episodet komike të jetës. Por kur e ndjen që një motiv intim i regëtin në shpirt, pa ia hequr asnjë të drejtë vetoje heroit lirik, në të gjitha rravgimet e tij për përgjithësime, ai poetizon me tone kënge: “Ti u shfaqe syri i Hënës/ njeri hapur, tjetri shkelur;/ unë ia di kuptimin shenjës/ si rrufe më le të vdekur…” (Në mes gjysmëhënës ndodhur) Në meditimin e tij të përditshëm, temat janë kaq të larme dhe ai rrëmbehet menjëherë e fort nga çdo pikënisje poetike.
Në vështrimin tim, Xhuli “vuan” më shumë. Mandej, të duket sikur ai i do vjershat e veta disi më të stolisura, në mjedisin e fjalëve heziton, zgjedhjet e tij janë mjaft me sqimë, gjendjet poetike ofrojnë një lëvizje që mbase duhet interpretuar edhe më tej. Ai lë shteg për këtë: “Mëngjesit i jap përqafime të njoma/ dhe puthjet i lë/ në nxitimin që marr…(Unë dhe nata) Duke i dhënë përparësi vargut pa rimë, Xhuli e zbraz shtambën e vet të dritës me njëlloj përdëllimi për çka nuk është si duhej. Poeti i njohur lirik Vangjush Ziko, në një nga shënimet e tij, thotë për të: “Rrjedhshmëria e vargëzimit të bardhë, që ndjek arratisjen e figurshme të mendimeve, figuracioni spontan dhe i freskët, i papritur, por i kuptueshëm dhe metaforik, një hije e lehtë trishtimi, po jo pesimizmi, malli i pashuar i mërgimtarit për çka më të shtrenjtë në jetë, i bëjnë poezitë sa njerëzore, aq dhe artistike.”
Kam rastin të bëj këtu një parantezë. Shumë krijues shqiptarë, për hir të rrethanave, po jetojnë larg Shqipërisë, në vende të tjera. Ashtu si po përgatitem ta them në shkrimin tim të ardhshëm “Letërsia shqiptare në dy kontinente”, ky episod shpesh mbuluan tonet sentimentale, krijuesit vetë bien në njëlloj butaforie, atdheu kështu, atdheu ashtu…fillojnë e s’mbarojnë pasthirrmat, oh e ah, gjëra që më duket se nuk janë më e rëndësishmja për një letërsi. Nuk dua të them me këtë se mund të harrojmë atdheun e vendlindjen apo të luajmë rolin e dikujt që është çshqiptarizuar. Assesi. Por këtu ka dy probleme. E para, të dallojmë grafomanët nga poetët dhe shkrimtarët e vërtetë, sepse të parët janë shtuar pa masë dhe luajnë me ndjenjat e të tjerëve për atdheun, ndërkohë që ofrojnë krijime pa ndonjë vlerë të spikatur dhe që kësisoj ndihin për ta cenuar shijen e lexuesit. E gjithë kjo anomali, derdhet pastaj mbi më të talentuarit, që me shumë mundim duhet të ringrenë urat e komunikimit me njerëzit. E dyta, theksimi vend e pa vend i motiveve dhe botës së emigrantit – sadoqë kjo jetë ka segmentet e saj shumë të vështira – është një grep më shumë për të ngecur në provincializëm, për të tejzgjatur mundimin e integrimit në botën perëndimore dhe, më në fund, ngjan si një lutje për kujdes e vëmendje. Mund të thuhet edhe si një lojë. Kurse krijimtaria letrare është një gjë që qëndron mbi episodet e ditës, mbi statusin me të cilin gjithkush po mbijeton; krijimtaria cek kohëra dhe hapësira shumë më të gjera sesa psherëtimat false për atdheun.
Nga ana tjetër, unë mendoj se krijuesit më të mirë shqiptarë të cilët rrethanat i çuan në Perëndim (se atje janë më së shumti), krahas peripecive e mundimeve, jetuan një jetë të dytë, u ribënë intelektualë e krijues përmes një tjetër gjuhe e një tjetër kulture dhe përvoje, çka ata vetëm i rriti. Dhe kështu, duke dalë nga rrethi i provincës dhe limitet e atdheut – që ende vuan mungesën e qytetërimit perëndimor dhe u stërlodh ndër dashurira shpesh të pasinqerta – këta krijues, në disa dimensione, nganjëherë janë një hap përpara kolegëve të tyre shqiptarë të kafeneve ku e “bëjnë ligjin” duhani dhe të bërtiturat, thashethemet po ashtu; paçka se ne i nderojmë gjithë të talentuarit, kudo ku ata jetojnë dhe krijojnë. Duke iu fluturuar në krah “stuhive” të veta, Shallvari është i kthjellët megjithatë sa i takon grisë së kësaj bote: “Ti mbyll portën pas shpine,/ përplasesh mijëra portave./ Në udhë plot kryqëzime,/ krijuar prej gjithë Zotrave.” (Kodi) Në poezinë e Xhulit, i gjithë pengu i fshehjes së prapësive dhe hiperbolizimit të vogëlsive, mund të “përkthehet” në një sinqeritet shkatërrues, që mbase nuk e gjen në poezinë e kafeneve, ku pak e vështirë të bësh, bie fjala, pohime të tilla: “Veten vendosim në rrethin e frikës/ dhe zëulët themi/ ato çka besojmë…” (Harresë…) Lexuesi e kupton se zëulët nuk do të thotë thjesht me zë të ulët.
Po vazhdoj po në këtë “tragë”. Të mbushur me një jetë tjetër – episode, fytyra, dritë dhe hije, përjetime dhe ëndrra, imtësira dhe hapësira – poetët protagonistë të këtij shkrimi e mbartin në formën më përfaqësuese trendin për t’i ikur të rëndomtës. Po citoj të plotë vjershën “Kjo pikturë” të Shallvarit: “Unë të pikturoj me sy/ Të jap frymë përmes frymës/ Të afrohem e të puth/ Në çdo pjesë të pikturës. Dhe më tej: Ngjyrat rrjedhin si një llavë/ Gjarpërojnë trupash ngjitur/ Kjo pikturë të sjell pranë/ Sado larg të jesh e ikur.” Po ndalem pak në këto dy strofa. Rrekem të kuptoj atë që është nëpër vargje dhe atë çka fshihet ndër to. Vjersha është e thjeshtë. (Në dukje.) Tradicionale. (Për nga ndërtimi.) Por në brendësinë e vet, në nënshtresat ku nuk ka fjalë, por nënkuptime, ajo të çon në ujëra surealiste. Megjithatë, ajo nuk bërtet që është e tillë, ajo të sugjestionon, por nuk të imponohet.
Le të hapim një tjetër parantezë. Nëse ka pa masë dëshpërim, nganjëherë pesimizëm, nëse e errëta bëhet e bukur kohë e pa kohë, poezia fillon e humbet natyrshmërinë dhe drunohet; fjalët prodhojnë skorje. Megjithatë, të dy protagonistët dinë ta kontrollojnë këtë gjendje. Për hir të së vërtetës, nganjëherë edhe pamjet më të bukura shkasin në ngërdheshje. Edhe një poet, le të themi realist, si Esenini, i vërente me kujdes këto anomali, për shembull teksa na tregon se si “Po qeshej si palaçoja hëna…” Të dy protagonistët e shënimit tim, me raste, e mbiluajnë mërzinë; si të gjithë poetët. Po ashtu, në ditë pa frymëzim, ata harrohen pas kërkimeve; vargjet e tyre nuk arrijnë te lexuesi. Unë do të doja të kujtoj një thënie interesante të kritikut Harold Bloom: “Romanet dhe poezitë – tekste të çdo lloji – kanë rëndësi sepse ne kemi rëndësi. Ne jemi në fillim, pastaj ato. Ato janë për ne, dhe jo ne për ato.” Pra, duhet projektuar më shumë në emër të lexuesit, që ai të ndjejë se është i rëndësishëm për një poet.
Këtë Shallvari e ka parasysh më mirë teksa kërkon në qiell, por ulet edhe në tokë, e cek atë, rrafshohet me gjërat më të parëndësishme, duke i thënë lexuesit të tij: Realiteti është ky, i njëjtë për të dy; përjetimi im është shprehje e përjetimeve të mijëra e mijërave si ne. Nganjëherë, ai është i paparashikueshëm. Mund ta ndeh vargun në një atmosferë larg cekëtinës. “Atëherë jam i sigurt,/ se çfarë do formohet/ Një botë e tërë vargjesh dhe në mes tyre, unë.” (Imja frymë) Mund të jetë i sertë, pse jo i hidhur; çfarë ka ndjerë e përplas me rrapëllimë në vjershën më të parë. Ka madje poezi ku shihet qartazi se ai s’pret dot as sekondën dhe kërcen sakaq, shpalos inat e mërzi e padurim. Kjo është grinda e tij e patjetërsueshme, që mund ta çojë (ndonjëherë kur rrëmbehet) edhe në një vargëzim që pak na bën për vete. Por përgjithësisht, komunikimi me lexuesin është një trend shumë i rëndësishëm për të, mund të thuhet është pjesë e filozofisë krijuese të tij. Dhe kjo është e rëndësishme kur flitet për karakteristikat e një krijuesi.
Më në fund, një personazh i Ekzyperi-së thotë diku: “Asnjëherë nuk mund të jesh i kënaqur atje ku je…” Mendoj se kësodore përcjellim edhe këshillën më të mirë për të dy këta poetë në ngjitje. Ata patjetër nuk kënaqen asnjëherë me statusin e deritanishëm, sepse sa më lart të ngjitesh, sa më lart të jesh, aq më shumë shikon, aq më shumë edhe ëndërron…sadoqë në një kuptim, lartësia është enigma. Poetesha amerikane Emili Dikinson thotë: “Ne asnjëherë nuk e dimë sa lart gjendemi…” Po se mos është e vetmja enigmë…
