Dhe rrëfana për Myzeqenë e myzeqarët arrin kulmin kur përshkruhet dasma e saj, aty ku përmblidhen tanë rregullat e një shteti, gjithë kodet e të drejtës zakonore, tok me etikën dhe moralin e shoqërisë, jo të një apo disa gjeneratave, por të një epoke njerëzore, që padyshim lidhen me hapat qysh në agimet e veta, më saktë akoma qysh në qytetërimin fatos të saj. Dasma myzeqare, ndonëse zgjat shtatë ditë, nuk është e lodhshme e as e mërzitshme, përkundrazi ngjet me një spektakël festiv popullor. Brezi ynë i 50-vjeçarëve të sotëm, duket se e kemi prekur këtë shfaqje, megjithëse s’e shpjegonim dot natyrshmërinë folklorike të saj. Vetë unë kam përjetuar rite, nga gjyshja dhe nëna ime, gra tipike myzeqare (Imsht e Lushnjës), si ngjeshjen e brumit që asokohe në rininë e hershme timen më dukej thjesht si përpunim i miellit për petulla e byrek për të gingur dasmorët. Por, jo mor i dashur lexues i sotëm. Ai na paskësh qenë brumi i një jete të re, lidhja e një çifti të ri. Ai na paskësh qenë brumi i ngjizjes së një familje, pra, brumi i vazhdimësisë së jetës.
Edhe kuleçtë që unë i bëja tope tope e koqe koqe dhe luaja me to sa nga një dorë në tjetrën, nëna ma merrte dhe e hapte medoemos si diell dhe me shigjetë i bënte një pikëz në mes. Sot e kuptoj që ajo me dije apo pa dije vizatonte kodin e ardhur përmes gjakut të paprishur, zvastikën mbi 10,000-vjeçare për perëndinë e parë të njeriut parak pellazg – Diell (dritë, dije, djalë).
Pak më vonë, zbulimi i zjarrit bëri që Perëndia Diell të zbriste në Tokë, ndaj dhe Perëndia e Anjit ose e zjarrit për njerëzit e paleolitit, nënkuptonte një copë diell tokësor. Dhe jo më kot, madje, deri në fund të shekullit të kaluar, prindërit tanë kur donin të zinin një be të madhe betoheshin “Për atë diell”, “Për këtë Tokë”. Ishin këta dy elementë (ngrohtësia & drita) që gëzonte zjarri, që i dhanë atij (zjarrit) statusin e perëndisë. Tashmë, zjarri ishte perëndi dhe si i tillë, ai nderohej. Nga ana tjetër, ne brezi ynë jemi rritur me shprehjet që gulçonin për një sinqeritet të padyshimtë të prindërve tanë, kur ata betoheshin “Për këtë zjarr”.
Por, kemi dëgjuar thirrma dhe betime nga të parët tanë edhe për betime si “Për këtë gur”. Edhe kjo shprehje e ardhur nga abisalet e mijëvjeçarëve, at’herë kur njeriu mësoi të ndizte zjarr me gurë stralli që do të thoshte, se guri mbante brenda shkëndija zjarri, domethënë elemente të perënditshme. Si i tillë, ai, guri, filloi të nderohej si perëndi, për të cilin iu kushtua ky be i caktuar. Por, nga zjarri doli dhe u poq ai miell, ai kulaç që ndryshe u quajt buk nga fjala pellazge bek – p(j)ek, ndaj dhe u ndërtua betimi “Për atë bukë” ose kur më thoshte si nënamadhe Sadete (gjyshja nga ana e mamasë) dhe vetë nëna Mino (nëna ime) mos u tall me kafshatën e bukës, se buka të zënë sytë. Dhe të gjitha së bashku, zjarri, guri, ku ngrihej ky zjarr apo ku merrte jetë flaka për këtë zjarr apo buka bënë atë që quhet vatra, ndaj dhe u ndërtua betimi i radhës – “Për këtë vatër”.
Tani të dashur studentë që kini mësuar me dashje apo pa dashje historinë e të parëve tanë keqas apo ju akademik apo ju skeptik, më gjeni dot një komb tjetër, në Europë jo se jo, por edhe këtu përreth nesh që të kenë kaq shprehje magjike apo mistike për të tëra këto be-ra së bashku, që iu dalin prej thellësisë së shpirtit nga piskamat e jetës, apo nga ofshamat e mundimit, por që me siguri iu kanë ardhur nga origjina e formimit të mendimit primat.
Çudia?! Se Kodi i organizimit dhe i zhvillimit të dasmës si shumë rite të tjera shqiptare kanë qenë të pashkruara, por si mund të ishin kaq të zbatueshme, madje deri në detaje.
P.sh Kërcimi bëhej në formë rrethi si simbol i diellit në lëvizje. Numri i shamive që shkëmbeheshin nishanet duhej të ishin gjithsej 7-të ose 9-të, në të cilat viheshin xhufka leshi të kuqe, lekë, serma, lule e borzilok, numër që përkon me muzat e Apollonit, i personifikuar si qyteti i muzave. Në krye të korit të muzave ishte Apolloni që quhej Muzakit. Ja një lidhje midis emrit myzeqe dhe myzeqar me shenjat personifikuese të qytetit me karakterin muzë apo frymëzim apo pëshpërimë, prej së cilës del forca e të kënduarit, e të menduarit deri te energjia e shpirtit.
Edhe mjalti dhe qumështi nuk janë zgjedhur rastësisht për ngjeshjen e brumit, sepse ato kanë përbërë dy ushqimet bazë me anë të të cilave mbahej i madhi Zeus. Ja dhe një lidhje tjetër mijëravjeçare të ritit. Po kulaçet që gjithmonë ishin tre, pra baza e trinitetit pagan, që më vonë e mori të gatshëm Bibla, si e ajo e vjetër dhe ajo e krishtërimit. Ndërsa, këngët janë dy zëra. Një herë këndojnë burrat, njëherë gratë të shoqëruara me valle rreth zjarrit. Humori dhe romuzet e improvizuara në këngë e në dolli, janë me karakter kreativ e befasues. Ky humor me karakter hidh e prit nga dasmorët janë “speci”dhe “erëzat”, që i japin shije këngës, miqësisë së lidhur, gëzimit dhe vetë dasmës myzeqare, por edhe nivelit intelektual të krushqve. Që këngë të tilla e kanë gurrën nga thellësia e shekujve dhe mijëvjeçarëve e tregojnë shumë studime, ku thonë se, mjekët ilirë, muzikën e valëzimin e përdornin për shërimin e sëmundjeve nervore.
Po edhe nga pikëpamja arkeologjike dëshmohet se në Pojan të Fierit është gjetur një reliev, ku paraqitet Pani, duke i rënë një vegle muzikore, sepse për të parët tanë, muzat përbënin kult dhe ato quheshin ndryshe bijat e Apollonit. Madje, G. Hahn mendonte se edhe emri myzeqe vjen nga fjala “muzë”. Ose një dëshmi tjetër arkeologjike është ajo në Kurjan të Fierit, ku studiuesi Prashnikeri na jep një tablo ku shkruan: Një skulpturë tjetër e gjetur në këtë kishë është një objekt në formën e një vegle muzikore. Aq e përhapur dhe e domosdoshme ishte në ritin e dasmave apo ato fetare muzika myzeqare, sa megjithë pengesat përgjatë kohës së krishtërimit të hershëm, ajo nuk pushonte së lodruari, derisa detyroi Koncilin Romak në vitit 743 të dekretonte “mallkime” për cilindo që festonte dhe kremtonte festat pagane. Pikërisht për këto, Arkivi i Shtetit shqiptar disponon 5-kodikë muzikore kishtare. Më i hershmi midis tyre është Kodiku i Përmetit, i cili është shkruar në pergamenin nr.81 dhe i takon shek.XII. Krahas saj është Kodiku i Beratit, i cili është shkruar në letër në vitin 1292, ku në një ikonë të shek.14-të shihet një djalë, duke përdorur veglën muzikore me emrin glyrë, para se ato te futeshin në Europe nga Rilindja e saj. Madje, Myzeqarët, si pjesë organike e trungut të Muzakajve, siç thotë shkrimtari i madh fierak, megjithëse jo aq i njohur Maksim Zarka, edhe Krishtin e kanë pritur me muzikë që tregohet qartazi në bazorelieve e piktura për këtë akt mikpritës, të rrallë dhe magjik.
Vlerat institucionale të dasmës të ardhur qysh nga parakët, asnjëherë të shkruar, por të ngulitur fort në shpirt, në genom e në mendje të popullit vazhdues parak-pellazg-epir-ilir-arban-shqiptar-myzeqar e tregon dhe ceremonia që lidhet me Ditën e Enjte (dita e zjarrit e vatrës, e mbarsjes apo e enjtur të javës) e caktuar si ditë ku shkëmbehen nishanet. Vetë autori i këtyre rreshtave, pikërisht në këtë ditë, sikundër gjithë të tjerët e asaj kohe i kanë bërë apo këmbyer këto nishane, pikërisht në këtë ditë, e cila mbyllet me darkën e Jançes. Po pse të enjten? Sepse, kjo ditë i përket ditës së vatrës, ditës së bashkimit familjar, aty ku familja mblidhet në formë dielli pranë e pranë. Po pse dhe dasma kryhet ditën e diel? Sepse është dita që i përkushtohet Perëndisë Diell, perëndisë më të madhe në faqe të dheut. Madje, edhe Biblat dhe Krishterimi ruajtën ritin e nderimit të ditës së Diel, lanë nderimin e zjarrit (Darka e Jançes), të perëndisë gur (vatra), të bukës (kulaçi), etj.. Këtë e bënë, jo se donin perënditë pagane, por sepse klerikët e dinin mirë, që këto rite dhe besime ishin ngjizje shpirtërore 10.0000-12.0000 vjeçare të parakëve europianë që për mision e ka vetëm një popull si ai pellazg-epir-ilir-arban-shqiptar-myzeqar apo si ai toskë e ai gegë.
