Luigj SHYTI/“Kulla e ngujimit” nuk është institucion

    461
    Sigal

    Mbyllja për tu mbrojtur nga gjakmarrja apo hakmarrja

    Në të folurën popullore të krahinës së Dukagjinit fjala “ngujim” vjen nga fjala “ngujore” që do të thotë “mbyllëse” dhe që shërben për të mbyllur derën, dritaren, shtegun, (“nguje derën”, “nguje shtegun”, “nguje dritaren”), për “mbylle derën”, “mbylle shtegun”, “mbylle dritaren”, etj. Kjo tregon një veprim konkret. Në trajtimin shoqëror, të paktën siç e kemi dëgjuar në Dukagjinit, por edhe më gjerë, fjala “ngujim” dhe “mbyllje” ndryshojnë disi dukshëm nga njëra tjetra nga ana kuptimore. Ngujimi ndodh pa dashje, kur i futesh një rruge që nuk e di ku përfundon, futesh në një pyll, në një shkëmb, në një bjeshkë, nuk di të për të gjetur rrugën dhe mbetesh aty. Në këto raste konsiderohesh i ngujuar dhe asnjë herë nuk thuhet “i mbyllur”. Ky veprim është pa dashje. Edhe kur bagëtitë, duke kullotur, futen në ndonjë qetë shkëmbi apo mali dhe nuk dalin vetë prej andej thuhet se “janë ngujuar” dhe asnjë herë “ janë mbyllur”. Do të ndalemi te mbyllja për tu mbrojtur nga gjakmarrja apo hakmarrja. I dëmtuari nuk kërkon që, dëmtuesi, agresori, të mbyllet, të mbrohet. Agresori kërkon një mundësi për tu mbrojtur.

    Mbyllja është veprim i ndërgjegjshëm sepse kryhet me vetëdije. Mbyllja bëhet në shtëpi të zakonshme, kullë specifike, shpella apo diku tjetër Ndonjë herë ky veprim quhet edhe “ngujim”, kur dikush vepron ose bën presion ndaj dikujt tjetër për ta vrarë, për tu hakmarrë. E gjithë kjo ka idenë e mbrojtjes nga rreziku që të ndjek, prej të cilit nuk shpëton lehtë, prandaj përpiqesh të largohesh, të fshihesh. Mbyllja në kullën e ashtuquajtur “të ngujimit” dhe vetë ajo nuk është institucion gjykimi e zgjidhjeje të problemit. I mbylluri, vetëm për shkak të mbylljes, kurrë nuk ka qenë i sigurt dhe as nuk konsiderohej i falur e problemi i mbyllur. Në shtëpi të tilla, ose edhe në çdo shtëpi, personi është disi i mbrojtur nga muret prej guri e ndërtimi i frëngjive nga armët e lehta të zjarrit. Shtëpitë me frëngji filluan të ndërtohen kur u futën në përdorim armët e lehta të zjarrit dhe u pa efekti i tyre, pra shtëpi të tilla nuk janë qindra vjeçare dhe kjo nuk është një eksperiencë shumë e vjetër. Kullat e ndërtuara si më specifike për tu mbrojtur nuk kanë qenë të sigurta nga armët e fuqishme të zjarrit. Fortifikimet në shtëpitë e banimit për t’ju përballuar armëve të zjarrit me rreze më të gjatë veprimi që filluan të përdoreshin në malësi, ndoshta, diku nga gjysma e parë e shekullit të XIX, pasi deri atëherë nuk bëhej fjalë se mund të sulmohej apo të mbrohej shtëpia me armët që ishin në përdorim, për vetë fuqinë e tyre. Shpesh shtëpia ku fshihej vrasësi sulmohej nga pala e të vrarit, mbahej e rrethuar ose sulmohej më zjarr. Ky i fundit ishte mjeti më i mirë për të nxjerrë vrasësin nga shtëpia, në ato kushte kur armët e kohës ishin jo aq të fuqishme dhe efikase.

    Sulmi për vënien e zjarrit zakonisht bëhej nga gratë sepse mbi to nuk është traditë të qëllohet. Gruaja ishte, dhe është në fakt, hyjnore, ripërtëritëse e jetës, lind njeriun. Gruaja mund të ishte shtatzënë dhe besohej se njeriu që lind mund të bëhej shenjtor, dragua, prijës, shkencëtar, njeri bamirës, emërmadh, etj. Pra fëmija, si dhuratë e zotit, që mund të ishte edhe i jashtëzakonshëm, nuk duhej të shkatërrohej, të vritej, edhe për faktin se besohej në ndëshkimin edhe nga zoti. Për këtë besoj se ka shoqëruar shoqërinë vazhdimisht për të mos qëlluar gratë, pa çka se me kalimin e kohës janë veshur krejt padrejtësisht koncepte të tjera deri mos vlerësuese.

    Vrasësi edhe kur rrethohej bënte kujdes të mbrohej, por duke mos vrarë njerëz të tjerë me përjashtim kur rrezikohej së tepërmi ose merrte vesh se është vrarë ndonjë pjesëtar tjetër i familjes. Dalja nga vendi ku ishte strehuar bëhej edhe kur hynin në mes palëve përfaqësues të fshatit apo fisit. Vrasësi në këtë rast nxirrej, në besë të tyre dhe përcillej jashtë fshatit apo fisit. Askush në këtë rast nuk kishte të drejtë ta qëllonte dhe as nuk tentohej. Kjo quhej se është marrë “norë” (në dorë, n’dorë, në besë, “kanë hyrë dorëzanët”). “Ndorja” (dorëzania) është përdorur edhe më gjatë, ndoshta jo përgjithmonë. Ai që merrte “ndore” një njeri që kishte vrarë dikë, ishte përfaqësues i një familje, shtëpie apo fisi të njohur, trim, që e kishte mik shtëpinë ose njeriun që e merrte përsipër që të mbronte nga ndjekja e vrasja nga ajo familje që i ishte vrarë njeriu. “Ndorja” e merrte përsipër vrasësin duke premtuar dhe shpallur apo edhe duke kërcënuar ata që do ta vrisnin për sa kohë e kishte “ndore” (në mbrojtje) se ky do të hakmerrej, duke vrara dikë nga ata që i “kishin prerë mikun”. Marrja “ndore” është një mënyrë e “besës” për mikun. Po t’i vritej për sa kohë e kishte nën mbrojtje konsiderohej “mik premë” dhe për këtë do të kërkonte vendosjen e nderit në vend duke vrarë dikë për mikun e tij. Ka pasur raste që  vrasësi i “ka ra na dorë” një njeriut që i ka qëlluar më afër, që ta mbronte. Ai që kërkonte këtë mbrojtje i thoshte me të madhe në mënyrë që të dëgjonin sa më shumë njerëz, “n’dorë të zotit dhe tanen” ose “në besë të zotit dhe tanen”. Do të quhej ligshti (dobësi, mungesë trimërie) po të mos e merrte përsipër. Ka ndodhur që vrasësi i ka ra na dorë, tamam familjes që i kishte vrarë njeriun, dhe ka qenë i sigurt, është ushqyer, është përcjellur dhe ju ka dhënë një afat kohor që të mund të mbrohej, natyrisht pastaj është gjurmuar për të marrë hak. Në të shumtën e rasteve të tilla vrasësi nuk është ndjekur më për gjak, mjafton që të mos kthehej më në fshat dhe në tokën e tij e të mos ishte sy ndër sy me familjen e të vrarit. Askush nuk mund të thotë, sepse nuk ka ndodhur kurrë, që vrasësi të jenë gjykuar dhe falur vetëm sepse është mbyllur në kullën e ashtuquajtur “të ngujimit”. Ajo në të gjitha rastet ka qenë një vendstrehim nga ku mund të mbrohej disi më lehtë. Edhe kur është bërë një gjakmarrje për një person të vrarë më parë, vrasësi në këtë rast është larguar, mbyllur, fshehur, dalë kaçak për ditë, muaj apo edhe më gjatë, deri sa janë sheshuar problemet. Ka pasur dhe ka shumë vrasje, që me burrëri e zemër të fortë janë falur e familjet janë pajtuar përfundimisht, duke u bërë edhe miq, probatin apo kumbarë në mes tyre dhe marrëdhëniet e tyre kanë qenë vërtetë shumë të mira. Këto pajtime kurrë nuk kanë ndodhur vetëm sepse vrasësi është mbyllur brenda mureve të shtëpisë, por nga urtësia, trimëria dhe zemra e hapur e palëve të përballura. Por, nervozizmi dhe ndenja e hakmarrjes kanë qenë më të forta gjithmonë kur gjakësi ka qenë para syve ose afër familjes së dëmtuar. Kulla mbrojtëse ose e fortifikuara, apo të ashtuquajtura “kullë ngujimi”, edhe kur janë ndërtuar si të tilla, kanë qenë pronë e familjes që i ka ndërtuar ose e atij që i ka mbetur si pjesë e pronës kur vëllezërit janë ndarë. Ka pasur kulla të ndërtuara posaçërisht për tu mbyllur brenda në shumë vende e veçanërisht në pjesën veriore të Shqipërisë, por janë ndërtuar edhe shtëpi banimi të përhershme që mund të jenë përdorur edhe për mbrojtje, por asnjëherë nuk kanë qenë për t’i shërbyer një komuniteti të tërë, nuk kanë qenë kolektive. Ajo i ka shërbyer një familjeje që kanë jetuar dhe kanë pasur pasurinë e përbashkët. Një rrezik shumë të madh, për ata që ishin brenda, mund të sillte nata. Errësira e saj mund të ndihmonte për vënien e zjarrit, prandaj ajo gjatë natës ruhej me kujdes, ndoshta edhe nga vetë ata që ishin të mbyllur brenda saj, duke dalë përjashta kur binte nata dhe futeshin brenda në të zbardhur të dritës. Gjatë ditës, të mbyllurit brenda, shikonin e hetonin, përmes frëngjive, çdo lëvizje, çdo gjë, dhe merrnin me mend, sa të mundnin, çfarë mund të ndodhë, çdo lëvizje, çdo zë e dëgjonin me dyshim. Me keqardhje e themi, por është fakt se edhe sot ka vrasje e mbyllje të vrasësve brenda në shtëpitë e tyre, largime nga shtëpia, lagjja, fshati etj. Atëherë personi që mbyllet në shtëpinë e tij që nuk është një “kullë ngujimi” e mirëfilltë, bile nuk ka asnjë frëngji, por dritare mjaft të mëdha, nuk është i mbrojtur në pikëpamjen e traditës si ai që futej në kullë me frëngji? A thua se vetëm në shtëpi të tipit “kullë e fortifikuar” quhet mbyllje e jo në shtëpi të zakonshme të kohës së sotme? Në të dy rastet ka të njëjtin kuptim. Vetëgjyqësia dhe hakmarrja ka qenë një formë e vendosjes së drejtësisë, por edhe ekuilibrave në kohen kur nuk ekzistonte shteti si faktor shtrëngues dhe mbi palët. Malësorët tonë, nëpërmes kodit të tyre etik të kodifikuar nga At Shtjefën Gjeçovi në çerekun e parë të shekullit të kaluar dhe që u quajt “Kanuni i Lek Dukagjinit”, kanë bërë përpjekje të suksesshme në vendosjen e rregullave për bashkëjetesë e mënyrën e zgjidhjes se problemeve. Edhe në ditët e sotme, kur nuk vepron shteti, vetëgjyqësia, hakmarrja e gjakmarrja janë evidente, pa çka se askush nuk ndërton qëllimisht shtëpi të tipit kullë e fortifikuar për tu mbyllur brenda. E pra, “ kulla e ngujimit” nuk është institucion shpëtimtar, nuk është institucion, por vetëm një mjet, një strehë për tu mbrojtur, për tu fshehur, nga kundërshtari, për të shpëtuar kokën në momentin e parë ose për një farë kohe. Hiperbolizimi i tipit gazetaresk që i bëhet nganjëherë ndërtimeve të tilla si “kulla e gjakut”, “kulla mbrojtëse e gjithë fshatit”, “kala shekullore”, “kulla roje”, etj., nuk janë aspak të sakta. Aq më pak kur kërkohen, shikohen e dëgjon intervista me të pavërteta, të ekzagjeruar, të hamendësuar, vetëm për të tërhequr vëmendjen e dëgjuesve dhe shikueseve. Stërmadhimet, propaganda e pakujdesshme, mistifikimi i tyre, nuk ua rrit vlerat këtyre shtëpive, që, për nga ndërtimi arkitekturor dhe koha kur u ndërtuan janë me shumë vlerë dhe këtu mbaron komenti për to. Futja brenda saj nuk e lehtëson aspak peshën e gjakut dhe zemërimin e hakmarrjes. Atë e lehtëson apo e shëron kur midis palëve në konflikt shfaqet, sinqeriteti, besim reciprok, zemërgjerësia, falja dhe besimi në Zotin. Peshën e gjakut dhe zemërimin e hakmarrjes e lehtëson apo e shëron, pa dyshim, edhe veprimi i shtetit me drejtësinë dhe rreptësinë e ligjit ndaj shtetasve të vet.