Njëqind vjet më parë ushtria e Malit të Zi nën udhëheqjen e kriminelit Sava Llazareviq, i quajtur në popull Savë Batarja, në muajin prill të vitit 1913, në Lug të Baranit te Pejës dhe në pjesët tjera të Dukagjinit te Kosovës, bëri terror të rëndë fizik e psikologjik të përmasave gjenocidiale. Pas okupimit nga Serbia dhe Mali i Zi në vitin1912, Kosova nga pushtuesit u nda në zona të interesit. Mali i Zi mori pjesën më të madhe të Dukagjinit ( kufiri malazezo- serb kapej nga burimi i Drinit të Bardhë dhe kalohej deri në rrjedhën e lumit Erenik në Drin dhe ngjitej pastaj nga ana e djathtë e Erenikut drejt Bogiçes), ndërsa pjesën tjetër të Kosovës, Serbia. Si pasojë e dhunës, qindra familje shqiptare iu kapën maleve të ashpra plot borë, duke lënë pas gra, fëmijë e pleq të vdekur, si dhe shtëpi të djegura dhe të shkatërruara.
Krimet masive filluan në fundin e dimrit të vitit 1912, me ardhjen e Avro Cemoviçit, komandant i ushtrisë së Malit të Zi. Qeveria e Kral Nikollës në këtë kohë lëshoi një ultimatum ku ftoi tërë popullatën e Lugut të Baranit të braktis kombin dhe të konvertohej në fenë ortodokse. Në këtë kontekst dëshiroj të përmend një citat të Dr. Zekeria Canës, lidhur me këtë ngjarje: “Më 5 prill 1913 Sava Llazareviç me forcën e tij doli në Kryshec të Lugut të Baranit, mblodhi popullin, kërkoi të shkonte drejt në kishën ortodokse për t’u kryqëzuar dhe kur askush nuk iu bind urdhrit të tij, pushkatoi 12 fshatarë. Në fshatin Kpuz vrau edhe 8 të tjerë, kurse në Dobërdol, Myftar Elezi u masakrua me bajonetë. Ekzekutimet vazhduan edhe në fshatrat tjera të Lugut të Baranit”. Në valën e këtij terrori, Sava Llazareviq, pasi i kishte detyruar të hapnin vetë varret, pushkatoi 14 fshatarë të Baranit të Epërm.
Urdhrin e autoriteteve malaziase për ndërrimin e kombësisë dhe fesë e kishte refuzuar në mënyrë të prerë edhe Bajraktari i Vranocit, duke u përkujtuar atyre se kjo “ishte punë që s’ bëhej kurrë” dhe se nderi është mbi të gjitha. Pas refuzimit, krimineli Sava Llazareviq urdhëron Bajraktarin që gjithë Bajrakun e tij ta tubonte: gra, burra e fëmijë dhe t’i dërgonte për t’u konvertuar dhe pagëzuar në njërën nga kishat ortodokse në Pejë. I ndodhur ngushtë, kur popullata shqiptare s’ kishte armë për t’u mbrojtur, Bajraktari i Vranocit, autoriteteve malaziase u thotë se “territori i tij është i madh dhe nuk ka mundësi ta tubojë popullin për tri ditë, siç theksohej në ultimatum.
Mirëpo, nën kërcënim të vazhdueshëm të vrasjeve masive të fshatarëve të Lugut të Baranit, popullata shqiptare e kësaj pjese të Dukagjinit u nis për në Pejë, ku te Ura e Gurit, i pritnin xhelatët, ushtria dhe xhandarmëria malazeze, si dhe priftërinjtë ortodoksë që kur të kalonte turma shqiptare ta stërpiknin atë me “ujë të bekuar”. Kësaj mase që po lëvizte drejt qytetit të Pejës u prinin Sali Bajraktari dhe Arif Halili, burra të guximshëm me ndjenjën e thellë kombëtare. Pas shumë provokimesh, gjatë rrugës, nga banorët serbë e malazezë, kjo masë e madhe shqiptare arriti tek Ura e Gurit. Mbi urë ushtria malazeze, të riut Zenel Bajraktarit i fut dhunshëm në duar flamurin malazez, duke e detyruar atë që ta puthte dhe ta mbështillte rreth ballit. Mirëpo, i riu nga Vranoci, në vend se ta zbatonte urdhrin, ai e hedh flamurin në tokë dhe, me të dyja këmbët, aq sa kishte fuqi e shkelmon dhe e bën copë mbi copë. Pas këtij akti heroik, xhandarmëria filloi ta kërkonte Zenelin, ndërkohë që para bajonetave të forcave malaziase doli Sali Bajraktari, i cili me një vendosmëri të prerë u thotë:”Unë jam organizator dhe unë përgjigjem për këtë popull të pafajshëm- nuk ndërrojmë kurrë as komb as fe”. Pas këtij qëndrimi stoik, xhandarmëria ekzekutoi menjëherë Sali Bajraktarin e Vranocit dhe Arif Halilin nga Poçesta, të cilët më guxim kundërshtuan politikën gjenocidiale të Kral Nikollës, kundër popullit shqiptar. Pas 87 vitesh u zbuluan varret ku preheshin trupat e tyre te pushkatuar nga forcat malazeze. Ky akt heroik dhe aktet tjera të ngjashme në Lug të Baranit, dhe mbarë Dukagjinin, bënë që të dështojë skenari i turpshëm i Podgoricës. Edhe pas kësaj drame, krimet e ushtrisë malazeze mbi popullatën shqiptare vazhduan bashkë me ushtrinë serbe në gjithë Kosovën. Ky është një tregim i shkurtër i kësaj tragjedie të ndodhur para 100 vjetësh. Drama e tragjedi të tilla brenda kësaj distance kohore, Kosova ka përjetuar në vazhdimësi nga politika fashiste serbo-malazeze.
Kjo ngjarje përshkruhet më së miri në vargjet e kësaj kënge:
Haj medet për Lug të Baranit,
n’ kam asht çue Savë Llazari,
Savë Batarja në kam asht çue,
Don shqiptarëve fenë me u ndërrue,
N’ Baran të Epërm, Sava asht shkue…
… Katërmdhet’ burra i ka bashkue,
në Shpat të Baranit na i ka çue,
i ka shtie vorret vetë me i marue,
të katërmdhetit i ka pushkatue.
Kqyr tash Sava çka ka punu
Ai me topa paska gjue,
Në Vranoc gjylet na i kanë shkue,
Krejt Vranoci asht tmerrue,
Janë ndal burrat, janë besatue
Mandej rrugën e kanë fillue
Këtij populli kush i prini?
Sal Bajraktari, Arif Halili…
Nuk po donë në kish me hi
“Bajraktar thonë me na pri
në të zezën Pejë po donë me hi”.
Nën përkujdesjen e presidentit të Kosovës Dr. Ibrahim Rugova, në Vranoc dhe në Pejë, në vitin 2003 u përkujtua 90 vjetori i gjenocidit malazez mbi popullatën e Lugut të Baranit. Në shënimin e këtij përvjetori të kësaj ngjarje të tmerrshme, morën pjesë mbi 5000 vete nga të gjitha anët e Kosovës, si dhe ambasadori amerikan William Walker, që popullit tonë i kujtohet për fjalët e thëna në Reçak, në janar të vitit 1999, ku vrasjen dhe masakrimin e 45 shqiptarëve nga policia dhe ushtria serbe e cilësoi si vepër kundër njerëzimit.
Shtrohet pyetja, ku ndodhemi sot si komb, 100 vjet pas kësaj ngjarje mizore në Lug të Baranit?
Pas shumë përplasjeve dhe frustrimeve njëshekullore, me lehtësi mund të konstatojmë se shqiptarët asnjëherë s’kanë qenë në pozitë më të mirë politike e kombëtare, të orientuar thellësisht nga Evropa dhe SHBA. Sot Shqipëria është në NATO dhe kandidate për t’u bërë anëtare e plotë me të drejta të barabarta me vendet e Bashkësisë Evropiane. Në anën tjetër, Kosova, e cila deri në vitin 1999 ishte e robëruar, fitoi lirinë, ndërsa më 2008 u bë shtet i pavarur dhe sovran, e sigurt për të ardhme evropiane dhe në rrugë për të hyrë në NATO. Mendoj se Tirana dhe Prishtina duhet të punojnë më shumë për një pozicion më të fortë politik e kombëtar të shqiptarëve në Maqedoni, Luginë të Preshevës dhe në Mal të Zi. Prandaj sot shqiptarët ndodhën krejt ndryshe nga e kaluara e tyre e hidhur historike, duke i hapur vetes perspektivë, mirëqenie sociale, forcim të demokracisë në frymën evropiane, euro-atlantike, në një hapësirë të përbashkët, me kufij të hapur integrues. Sot, 100 vjet pas, shqiptarët ndodhen të grumbulluar në një komb dhe në dy shtete, me një numër shumëfish më të madh të banorëve dhe me një potencial më të madh intelektual e kreativ për ta çuar kombin drejt një zhvillimi e integrimi evropian. Në rrethana tjera gjeopolitike, shqiptarët mund të jetojnë në një shtet të vetëm etnik. Jam i sigurt se koha po lëviz në anën tonë.
Të gjithë e dimë se pa mbështetjen e SHBA-ve ne nuk do të ishim këtu ku jemi sot. Pra, shumë mrekulli ndodhen për shqiptarët në këtë relacion miqësie me Uashingtonin. Dhe për këtë arsye, shqiptarët kanë një dashuri të thellë ndaj Amerikës, tash e 100 vjet. Ky shtet i fuqishëm na ka mbështetur në ditët më të vështira të ekzistencës sonë, kur të tjerët përpiqeshin të na fshinin nga Ballkani. Në vendosjen e lidhjeve dhe forcimin e kësaj miqësie me SHBA, merita më e madhe u takon shqiptarëve të Amerikës, si më parë, ashtu edhe sot.
Në fund të këtij shkrimi, dua të them një konstatim. Ne, kurdoherë, si sot ashtu edhe në të ardhmen, duhet të përkujtojmë sakrificën e popullit tonë për liri dhe kjo sakrificë duhet të jetë motiv i vazhdueshëm që të ecim përpara si komb dhe në asnjë mënyrë të mos lejojmë që tragjeditë e së kaluarës të na kthehen.
* Autori është veprimtar dhe biznesmen i njohur i komunitetit shqiptaro-amerikan dhe themelues i gazetës Illyria
