Shqipëria ka iniciuar ristrukturimin e sektorit të energjisë elektrike qysh në vitin 1998. Një ligj i ri mbi Rregullimin e Sektorit të Energjisë Elektrike, i miratuar në maj 2003, ka impaktuar forcimin e ERE-s, të Autoritetit Rregullator të Energjisë Elektrike, dhe ndarjen e përgjegjësive të sektorit. Që nga viti 2008 deri më sot, ky ligj është ndryshuar 11 herë në disa nene të cilat kanë adoptuar zhvillimet e tregut, sidomos procesin e privatizimit të OSSH nga CEZ. Në qershor 2003, Strategjia Kombëtare e Energjisë u miratua bazuar në rekomandimet e Studimit të Sektorit të Energjisë kryer nga BB gjatë krizës së vitit 2000. Në korrik të vitit 2004, KESH-i u nda, dhe operatori i sistemit të transmetimit, OST, ishte regjistruar si një kompani e përbashkët të aksionerëve, me KESH-in si një kompani “holding”. Në gusht të vitit 2004, të gjithë konsumatorëve jo shtëpiake iu dha e drejta të bëhen konsumatorë të privilegjuar dhe të zgjedhin furnizuesit e tyre. Si rezultat i reformave të sektorit, Shqipëria në pajtueshmëri me kushtet themelore të hyrjes në Komunitetin e Energjisë për Europën Juglindore (ECSEE) kishte të drejtën të përdorte parimet e pranuara në këtë organizëm me qëllim zhvillimin e Projektit të Adoptimit të Kredisë, e cila i mundësoi vendit tonë zhvillimin e Tregut Rajonal të Energjisë Elektrike (REM – Regional Electricity Market), realisht funksional në Europën Jug-Lindore dhe integrimin e saj në tregun e brendshëm të energjisë elektrike të BE-së, përmes zbatimit të investimeve prioritare që mbështesin tregun dhe operimin normal të sistemit elektroenergjitik, në Gjenerim, Transmetim e Shpërndarje me asistencën teknike përkatëse të shoqëruar me zhvillimin institucional gjatë zbatimit të projektit. Indikatori kyç ka qenë dhe mbetet: liberalizimi i tregjeve të energjisë elektrike në Europën Jug-Lindore në përputhje me kërkesat (acquis) të BE-së dhe krijimin e një tregu funksional rajonal të energjisë elektrike.
Përveç Komponentit të Investimeve direkte, Projekti përbëhej edhe nga Komponenti i Asistencës Teknike te aktiviteteve të prokurimit, mbikëqyrjen e zbatimit të projektit, forcimin e OST-së (përgatitja e planit të ri financiar të biznesit, si edhe sistemeve të kontabilitetit; zhvillimin e proceseve menaxheriale dhe të biznesit, duke krijuar një bilanc të hapur dhe transparent; llogaritjen e tarifës të transmetimit në bazë të metodologjisë së miratuar), një studim i tarifave të energjisë elektrike, si dhe përmirësimin e procedurave të prokurimit për importet e energjisë elektrike.
Sot, për shkak të Ligjit aktual të vjetruar të Sektorit të Energjisë Elektrike dhe Modelit të Tregut në fuqi, Shqipëria është një prej Palëve Kontraktuese në Komunitetin e Energjisë që është më larg nga përputhshmëria me kërkesat e BE-së. Mangësi të shumta janë adresuar nga Komuniteti i Energjisë në draftin për një ligj të ri për Sektorin e Energjisë, siç janë:
1. Autorizimi dhe tenderimi për HEC-et sot, është bazuar në Ligjin për koncesionet Nr.9663/2006, i ndryshuar, në vitin 2008, për të tërhequr investimet private në hidrocentrale, i cili mbetet një nga sektorët kyç të investimit. Ndryshimet si akte proceduriale në 2008-ën të Ligjit për Sektorin e Energjisë Elektrike Nr 9072/2003 i lejon, gjithashtu, Këshillit të Ministrave të nxjerrë lejet e autorizimit për ndërtimin e kapaciteteve të reja gjeneruese, përfshirë Burimet e Rinovueshme të Energjisë (BRE), të cilat nuk janë subjekt i ligjit të koncesionit. Në vitin 2009, në emër të përmirësimit të klimës për biznesin dhe reduktimit te barrierat administrative, Këshilli i Ministrave themeloi Qendrën Kombëtare të Licencimit. Gjatë 2012-ës u vendos krijimi i Qendrës Kombëtare për Aplikimet Energjetike në kuadër të QKL, si një institucion one-stop-shop për të lehtësuar aplikimet për leje dhe autorizime të tjera në sektorin e energjisë. Me pak fjalë, iniciativën e rritjes së veprave gjeneruese e mori qeveria dhe, pak para zgjedhjeve të 23 qershorit, miratohet në parlament Ligji për Burimet e Rinovueshme të Energjisë i cunguar, thjesht për të kënaqur Komunitetin e Energjisë.
2. Kërkesat e ndarjes së përgjegjësive në KESH ende nuk është duke u aplikuar. Kjo vlen në veçanti për ndarjen e llogarive për Gjenerimin dhe atë të Furnizuesit me shumicë, Furnizimit të konsumatorëve të Privilegjuar dhe atyre tarifore, pra, ndarjen (unbundling) e përgjegjësive për aktivitetet e furnizimit nga funksionimi të sistemit si edhe monitorimin e pajtueshmërisë nga METE dhe ERE. Kjo ndarje përgjegjësish do të hapte rrugën e monitorimit të funksionimit të Tregut të Gjeneratorëve të cilët sot vuajnë mospagesat për shkak të Modelit. KESH nuk është në gjendje të arkëtojë në mënyrë të shëndetshme, pasi Modeli dhe Metodologjia e Tarifave e zhvilluar nga ERE (jo qeveria) nuk lejon tarifa të stimuluara (ose feed-in)
3. Aksesimi i palëve të treta në rrjetet e energjisë elektrike, deri tani, nuk është dhënë në nivelin e kërkuar. Aksesi në rrjetat e interkoneksjoneve është i mangët. Ankandet mujore për kapacitetet transmetuese publikohen me vonesë. OST nuk ka publikuar ndonjë informacion në lidhje me statusin aktual të zbatimit të rregullave. Disa herë, nën presionin e Sekretariatit është kërkuar të eliminohen këto bariera në terma realë deri në fund të vitit 2012. Reflektimi i Kosto-Tarifave të rrjetit duhet të përmirësohet për sa i përket humbjeve në rrjet, kryesisht në shpërndarje.
4. Ligji aktual dhe modeli i tregut ka gjeneruar një situatë të tillë tek furnizuesit publik me shumicë, ku një blerës i vetëm dhe një shitës ekskluziv i energjisë elektrike, janë përfshirë në një monopol mospërputhës me importin. Me këtë model tregu, hapja e tregut me shumicë, si një objektiv themelor i Traktatit nuk do të arrihet kurrë. Pozita e furnizuesit me pakicë (konsumatorit fundor) ka nevojë të rishikohet dhe, në këtë kontekst, Modeli ekzistues i Tregut i miratuar në vitin 2008 nga Qeveria duhet të rishikohet në drejtim të hapjes së tregut. Është evidente se askujt nga konsumatorët tariforë nuk i shkon nëpër mendje të “zgjedhë” furnizuesin. Modeli ka gjeneruar monopol vertikal, dhe situata përkeqësohet çdo ditë.
5. Për sa i përket pranueshmërisë dhe përzgjedhjes së furnizuesit, amendamentet e Ligjit të Energjisë Elektrike në vitin 2011 japin statusin e konsumatorit të privilegjuar bazuar në konsumin vjetor (50 GËh) dhe jo në bazë të kategorive të konsumatorëve familjare, ashtu siç është përcaktuar nga Traktati dhe është kërkuar nga Komuniteti i Energjisë. Një procedurë e tillë nuk është zhvilluar asnjëherë nga ERE, si garant dhe mbrojtës i konsumatorit.
6. Në aspektin e rregullimit të çmimit, meqenëse, sistemi shqiptar është tepër i ekspozuar ndaj rrezikut hidrologjik, dhe i varur nga importi i energjisë deri në masën 50% të kërkesës për energji elektrike, kërkon një pjesëmarrje aktive në tregun rajonal të energjisë (p.sh. vitin 2011/2012 në krahasim me vitin 2010, kur ajo ishte një eksportuese neto). Situata është përkeqësuar gjatë vitit 2012, por ende kostoja në rritje e energjisë elektrike për shkak të importit nuk është transferuar në konsumatorin fundor. Që nga viti 2010, çmimet e energjisë elektrike për konsumatorët fundore, si për ata të privilegjuar ose jo të privilegjuar, nuk kanë ndryshuar për të pasqyruar situatën në treg. Komuniteti i Energjisë këmbëngul në çmime të rregulluara edhe për konsumatorët e mëdhenj, për shkak të mospajtueshmërisë së tyre me kërkesat e direktivës (acquis), dhe kërkon reformë të menjëhershme.
7. Për shkak të mungesës së të dhënave të publikuara, nuk ka asnjë indikacion deri tani se çfarë procedurash ka për alokimin e kapaciteteve ndërkufitare të aplikuara në praktikë nga OST. Nuk ka asnjë informacion në dispozicion në faqen e internetit të OST-se rreth kapacitetit të rezervuar për interkoneksion ose rezultatet e ankandit. Transparenca në lidhje me informacionin për akses efikas në rrjetet e transmetimit është shumë i mangët. OST-ja nuk ka asnjë faqe interneti publikisht në dispozicion, në anglisht dhe nuk publikon ndonjë nga informacionet e kërkuara nga Rregullorja (EC) 1228/2003, dhe aq me tepër nuk publikon as rregullat për alokimin e kapaciteteve.
8. Në vitin 2012, ERE për herë të parë prezantoi metodologjinë e balancimit të tarifave, siç përshkruhet në Rregullat e Tregut të miratuara në vitin 2008. Këto ndryshime i referohen përgjegjësisë për balancim, ose ndryshe përcaktimin e çmimit për energjinë balancuese, si dhe detyrimet e ndërsjellta për shlyerjet. Praktika e sotshme vërteton se ka një mungesë totale balancimi nga prodhim/importi deri tek konsumatori fundor. Përpjekje të mëtejshme për të përqafuar praktikën më të mirë të BE-së në këtë fushë të tregut duhet të konsiderohen si nga ERE, ashtu edhe nga politikëbërësi, METE.
9. Sistemi shqiptar nuk plotëson ende kërkesat për sigurinë e rrjetit operativ ENTSO-E (Electricity Netëork Transsmision System Operator – Europe). Siguria e furnizimit me energji elektrike në përputhje me kërkesat e Direktivës 2005/89/EC, në lidhje me mbajtjen e kapaciteteve gjeneruese të rezervuara në sistem, me qëllim funksionimin e tij të sigurt, nuk mund të sigurohet pa investime të rëndësishme në kapacitetet gjeneruese dhe zvogëlimin e humbjeve të shpërndarjes.
10. Sa i përket rolit të autoritetit rregullator, ERE duhet të rrisë mbikëqyrjen mbi atë se si OST-ja është duke siguruar qasje efektive në interkoneksionet e energjisë në mënyrë që të krijojë një rol të rëndësishëm dhe të nivelit të lartë në tregun rajonal të energjisë elektrike. Objektivi ekonomik për të siguruar qëndrueshmërinë e sistemit të energjisë elektrike duhet të ndiqet nga ERE duke siguruar reflektimin e kostos tek konsumatorët fundorë me tarifa të rregulluara, në raport me ngarkesat e rrjetit. Mbrojtja e konsumatorëve në nevojë duhet të jetë efikase dhe menjëherë të adresohet nga institucionet përgjegjëse (ERE, Avokati i Popullit, Zyra për Mbrojtjen e Konsumatorëve, etj.).
