Kongresi Kombëtar i Lushnjës dhe intelektualët botërorë që e ndihmuan atë
“Kongresi Kombëtar i Lushnjës” nuk do të ishte i plotë pa përmendur edhe ndihmesën e çmuar që i kanë dhënë çështjes shqiptare disa përfaqësues të huaj, veçanërisht ata anglezë e amerikanë, në periudhën para, gjatë dhe pas Kongresit të Lushnjës. Materiale të Prof. Skënder Luarasit për disa ngjarje të panjohura si duhet, na japin një prurje të re shkencore duke iu kushtuar vëmendja e duhur mesazheve me vlera aktuale të librave të albanologëve Morton F. Eden e George F. Williams. Gjithashtu, jepen të dhëna të reja mbi jetën dhe veprën e çiftit Kenedi si misionarë të parë protestantë amerikanë në Shqipëri, të pasuar nga T. Erikson apo dhe miqve të tjerë të nderuar me veprimtari të shquar në këtë periudhë si: Aubrey Herbert, Merry E. Durham e gjeneral G. D. Phillips, të cilët përgjithësisht nuk njihen sa e si duhet ndër shqiptarët e sotëm. Nëpërmjet tyre synohet të vlerësohen e nderohen edhe të gjithë ata që kontribuuan për të realizuar dëshirën shumëshekullore të popullit shqiptar për pavarësi dhe për ideimin, themelimin, ndërtimin dhe forcimin e shtetit sovran shqiptar. Kombi ynë këtyre miqve të paharruar ua ka më të madhin borxh, jo vetëm për t’i përmendur, por dhe për t’i vlerësuar siç e meritojnë. Me këtë kontribut modest kemi rastin të shprehim me fisnikëri, mirënjohjen dhe nderimin tonë kundrejt miqve të shquar të huaj, të cilët me përkushtimin e tyre na ndihmuan të rilindim si komb, edhe duke na i shpallur vlerat tona të gjithanshme.
Morton Frederick Eden (16.06.1865 – 02.01 1948) ishte djalë i vetëm i familjes fisnike britanike të Charles Calvert Eden dhe Cecile Freiin von Sinner. Ai ndoqi traditën familjare duke iu përkushtuar karierës në fushën e shërbimit ushtarak dhe informativ. Në vitet 1916-1919 veproi në Korçë dhe më pas në stafin e Gjen. George Fraser Phillips (14.05. 1863-02.12.1921) komandant i trupave angleze në përbërje të forcave aleate me qendër në Shkodër, i cili shquhej për tendencën e tij filoshqiptare, aq sa shprehej se edhe Kosova duhej të përfshihej si pjesë e Shqipërisë. Kjo pasqyrohej gjithnjë e më qartë edhe në veprimet dhe informacionet që dërgonte sekretari i tij Morton Frederick Eden që po ngjallte dyshim e pakënaqësi tek partnerët e tjerë të forcave aleate. Sikurse shkruante një zyrtar britanik: “Gjeneral Phillipsi duket se mendon që Shqipëria është qendra e universit dhe aksioni i tij i pavarur, në kundërshtim me porositë, shkon kund politikës zyrtare britanike…duke u bërë një promotor i fortë i nacionalizmit shqiptar”[1] .
Personaliteti i Morton F.Eden dhe përkushtimi i tij ndaj çështjes kombëtare shqiptare shpalosen edhe në fondin e Edit Durhamit në Institutin Antropologjik Mbretëror, Londër (Royal Anthropological Institute, 50 Fitzroy Street, London W1T 5BT, United Kingdom, Durham, Mary Edith “collection” MS 57). Atje gjendet edhe letra që Morton F.Eden i dërgon në gusht 1920 kryeministrit Lloyd George mbi invazionin e trupave serbe në Shqipëri. Morton F.Eden ka kryer një veprimtari madhore për organizimin, mbrojtjen dhe informacionet e çmuara që ka dërguar mbi Kongresin e Lushnjës që provohet edhe më shumë nga kundërshtarët, të cilët theksojnë se ai vepronte me ndërgjegje e jo pse ia kërkonte pozita e misioni si zyrtar britanik. Në kontakt me popullin dhe realitetin tragjik, shfaqi dhembshurinë e humanizmin prej miku të përkushtuar për shpalljen dhe mbrojtjen e të drejtave thelbësore të kombit shqiptar edhe si anëtar i Këshillit Ekzekutiv të Shoqërisë Anglo-Shqiptare, me kryetar Sir Aubrey Herbertin dhe sekretare Ms. Mery Edith Durham. Morton F.Eden ka dhënë edhe një tjetër kontribut të çmuar, si albanolog, me veprën “Shqipëria: Pakënaqësitë e saj dhe origjina e tyre” (“Albania: its discontents and their origin”, 1920) Ky libërth i përmendur në shtypin atdhetar të kohës dhe literaturën e huaj albanologjike për origjinalitetin dhe objektivitetin e mesazheve tepër domethënëse për vlerat dhe historinë e kombit shqiptar, përbën një “xhevahir” i cili ndriçon me nuancat e tij jetësore, vizionin, misionin, strategjinë, mendimin historik, politik dhe diplomatik të kombit shqiptar. Ai i ndriçon popullit të thjeshtë dhe përfaqësuesve elitarë të tij shumë të fshehta dhe enigmën e madhe: Shqipëria si ka qenë dhe si duhet të jetë, sipas këndvështrimit të qarqeve mike dhe armike. Në veprën e M.F.Edenit përshkruhet prejardhja e shqiptarëve dhe europianizmi i tyre i natyrshëm, kontributi i tyre historik e kulturor në Europë, prapaskenat politike në vorbullat e luftës së parë botërore, ngjarjet madhore dhe personazhet kryesore historikë, interesat që mbajnë peng kombin shqiptar, ballafaqimi i platformës së Rilindjes Kombetare me politikat shoviniste antishqiptare, tendencat e kombit shqiptar në rivalitetin midis Perëndimit dhe Lindjes, etj. Në vepër mbizotëron mendimi “…gjendja e pakënaqshme në Shqipërinë e sotme, është krijuar nga fakti që nuk u është dhënë konsiderata e duhur aspiratave të popullit shqiptar për shkak të interesave të fuqishme që synojnë prishjen e Shqipërisë.” Ndër shqiptarët qe ushqyer ndjenja që liria mund të fitohet vetëm me anën e forcës së brendshme dhe që ata të cilët mbështeten vetëm në mbrojtjen e huaj janë të humbur e të pavlefshëm. Kjo ndjenjë tani gjeti shprehjen në Konferencën e Lushnjës…Shqiptarët të ishin të gatshëm dhe me vendosmëri të bënin çdo kurban për të mbrojtur atdhenë.
George Fred Williams (10.07.1852–11.07.1932) është një tjetër mik i shquar i shqiptarëve, i cili shkroi veprën “Shqiptarët”, (“The Skypetars”) të botuar thuajse në të njëjtën kohë dhe me të njëjtin qëllim dashamirës sikurse M.F.Eden. George Fred Williams njihet përgjithësisht si ambasadori amerikan që dënoi masakrat ndaj shqiptarëve në Shqipërinë e Jugut dhe organizoi dërgimin e ndihmave për muhaxhirët në Vlorë. Por aktiviteti i tij shqiptarëve është shumë më i gjerë duke bashkëpunuar me organizatën “Vatra” dhe atdhetarët shqiptarë si Fan Noli, Faik Konica, Kristo Dako etj. Pasi qeveria greke e largoi si ambasador nga Athina, George F.Williams organizoi në Amerikë, mitingje për të mbrojtur çështjen shqiptare. Në një miting në Boston, në nëntor të vitit 1915, ku morën pjesë mbi 2000 veta ai tha: “Nuk vij të flas si mik i njerëzisë, por vij si mik dhe adhuronjës i racës shqiptare. Dashuroj Shqipërinë, dashuroj burrat e Shqipërisë, siç dashuroj Amerikën. Shqipëria do të jetë e lirë…Unë jam gati për çdo shërbim për lirinë dhe shpëtimin e Shqipërisë, edhe me jetën time…” G. F. Williams i ka cilësuar shqiptarët “Një popull fisnik” dhe ka përshkruar veti të rëndësishme të racës shqiptare duke shprehur detyrimin që ka Evropa dhe Shtetet e Bashkuara ndaj saj. “Shqiptarët nuk kanë vetëm të drejtë t’i kërkojnë Europës drejtësi, por t’i kërkojnë asaj edhe dëmshpërblim. Europa e krishterë është e përgjegjshme për robërinë dhe varfërinë e popullit shqiptar. Unë mund të dëshmoj që me gjithë protestat e mija, Europa e krishterë është shkaku i eksodit të dhimbshëm të 100.000 fshatarëve që duhet t’i linin vatrat dhe pasurinë e tyre dhe të vinin si refugjatë në Vlorë ku ata do të vdisnin nga uria dhe sëmundjet, pa numëruar ata që janë pa ndihmë dhe mbështetje
Aubrey Nigel Henry Molyneux Herbert (1880–26.09.1923) deputet ne Parlamentin Agleze dhe kolonel ne Luften e Pare Boterore, cilësohet “Miku më i madh anglez i Shqipërisë”. Me influencën e tij mundësoi që Shqipëria të bëhej anëtare e Lidhjes së Kombeve më 17 Dhjetor 1920. Kush nga brezi i intelektualëve të viteve ‘30 nuk e mban mend ish-bibliotekën e Institutit Herbert (me emrin zyrtar Biblioteka për Djelmërinë, apo Biblioteka Carnarvon). Më 1939 iu dha goditja e parë nga fashizmi italian: u plaçkit, një pjesë tjetër ia dogjën. Nën pushtimin gjerman biblioteka mbeti e braktisur. Goditja më e madhe iu dha prej regjimit totalitar shqiptar kur u shndërruan në Kinema “Ali Demi”, për t’ia shuar gjurmët përgjithnjë kontributit madhor të miqve bamirës A.Herbert, familjes Karnavon dhe modelit kulturor anglosakson. Në kujtime A.Herbert dëshmon: “U nisëm për në Durrës. Atje ne u takuam me Zotin dhe Zonjën Kenedi që sapo ishin kthyer nga Dibra e Poshtme dhe ku serbët kishin djegur shtatëmbëdhjetë fshatra, ndërsa banorët e tyre po vuanin për bukën e gojës. Ata kishin patur një Konferencë në shtëpinë e Ahmet Bej Zogut, komandanti i Matit, një djalë tetëmbëdhjetë vjeç. I kishin sugjeruar që të lexonte Shekspirin dhe të bëhej një ushtarak i zoti…”. Gazeta “Dielli” shkruante: “Në sesionin e mëngjesit të Këshillës, u leçitnë dhe letrat e miqve Inglizë, të Kolonelit Aubrey Herbert dhe Zojushës Edith Durham, të cilët interesoheshin për punët e Shqipërisë aqë sa dhe çdo Shqipëtar i mirë, dhe këtë e patnë provuar me punë kurdoherë që ish nevoja për çështjen shqiptare. [2] Mjafton të kujtojmë rolin e tij të jashtëzakonshëm në ndryshimin e kursit politik britanik ndaj shqiptaëve apo si kryetar i Shoqërisë Anglo Shqiptare.
Phineas Barbour Kennedy (1868-1963) dhe Violet Bond-Kennedy (1869-1952), të mirënjohur në historinë e Shqipërisë si çifti Kenedi, apo Reverend dhe zonja Phineas Kennedy e Korçës, “janë misionarët e parë të huaj Ungjillorë, që u shpërngulën në Korçë me ndihmën e Misionit Turk- Evropian”[3] Ata mbërritën në Korçë më 26 mars 1908. Studjuesi Iljaz Gogaj thekson rolin e tyre edhe në arsim:”Arsimi dhe pedagogjia amerikane e kanë zanafillën e tyre në Shqipëri që në vitin 1908, atëherë kur erdhi në Korçë çifti amerikan Violeta e Fines Kenedi”.[4] Për periudhën dhe rëndësinë e aktivitetit të tyre 30-vjeçar në Shqipëri, Violet e Fines Kenedi përfaqësojnë misionarët amerikanë më të devotshëm dhe më të suksesshëm me rol të rëndësishëm edhe në përkrahje të Kongresit të Lushnjës..
