Flet z. Bilal Kola, kreu i Institutit të ish të Përndjekurve Politikë: Ish të përndjekurit dëshirojnë me ngulm të kenë përfaqësues në komisionin e hapjes së dosjeve
Procesi i lustracionit është mision i pamundur për shqiptarët, edhe pse është shumë e dëshiruar nga shtresa e ish të përndjekurve politikë. Nëse do të tentonim lustracion, atëherë vendi ynë do të vetëizolohej. Kështu shprehet në një intervistë për “Telegraf” z. Bilal kola, Drejtori i Institutit të ish të Përndjekurve Politikë. Sipas z. Kola, opinioni i Komisionit të Venecias, vendimet e Gjykatës Kushtetuese për projektligjet e deritanishme të lustracionit dhe Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut nuk e bëjnë të mundur ligjin e lustracionit. Në të kundërt, hapja e dosjeve do të jetë një proces transparent, i cili do të shkojë deri në fund nga ana e qeverisë, e bindur që mos të dështojë në këtë proces. Nga ana tjetër, sipas Kolës, edhe pse ish të përndjekurit e dëshirojnë shumë lustracionin, ata e mbështesin projektligjin e qeverisë për hapjen e dosjeve, por e kushtëzojnë mbështetjen e tyre me kërkesën për të pasur minimalisht 1, pse jo dhe 2 anëtarë të autoritetit të hapjes së dosjeve, duke qenë se nga ky proces janë ish të përndjekurit të vetmit përfitues moral.
Është miratuar projektligji për hapjen e dosjeve. Përpos faktit që ish të përndjekurit gjithmonë e kanë kërkuar me ngulm ligjin për hapjen e dosjeve, krahas kësaj, ata kanë kërkuar edhe lustracion. Porse ministri Veliaj tha qartazi se ka ndryshim hapja e dosjeve nga lustracioni, duke lënë të nënkuptohet se jemi shumë larg nga lustracioni. Po, ju si përfaqësues, por edhe pjesë e ish të përndjekurve politikë, si e gjykoni këtë?
Unë do përgjigjem për procesin. Qeveria ka ndërmarrë një nismë dhe e ka miratuar projektligjin për hapjen e dosjeve të ish sigurimit të shtetit dhe tashmë i përket Parlamentit për të ndjekur procedurat rutinore në komisione e më pas për t’u miratuar në seancë plenare. Është shumë e vërtetë që po të bësh një sondazh në komunitetin e të përndjekurve (meqë është përfituesi moral i kësaj nisme), e përkrah, maksimalisht, procesin e hapjes së dosjeve, por komiteti i të përndjekurve, për të qenë të sinqertë, kërkon dhe lustracion. Sa i përket projektligjit të Qeverisë është në thelb një projektligj që synon të arrijë transparencën. Nuk ka elementë të qartë dhe të prekshëm të lustracionit, kjo është e vërtetë. Pyetja, pse nuk ka, meriton të trajtohet me shumë seriozitet. Personalisht them se ka dështuar në mënyrë spektakolare, në 25 vjet, procesi i ashtuquajtur i lustracionit në Shqipëri. Nëse ka dështuar, sepse është projektuar për të dështuar, ose në ka dështuar se nuk kemi qenë të matur kur kemi bërë projektligjet, unë këtë s’di ta them, sepse i bie që të jem në mendjet e atyre që e kanë nisur këtë proces. Por fakti është i pakundërshtueshëm, ky proces ka dështuar në mënyrë spektakolare… Unë do të them arsyen, por më parë dua të them se kjo qeveri është e interesuar për të mos e dështuar këtë proces, se i bie që me vetëdije të bëjë gabime, që në Shqipëri ne i kemi si precedentë. Kështu, që nuk do të ishte më gabim i qeverisë nëse ky proces do të dështonte por do të ishte faj, do të ishte si me i hedh hi syve njerëzve, gjë të cilën qeveria nuk e ka zgjedhur ta bëjë, por synon që ky projektligj të kalohet nga Parlamenti dhe, përpos kësaj, synon të jetë katërciprisht në konformitet me Kushtetutën.
Le të flasim për atë që kërkojnë ish të përndjekurit politikë…
Ish të përndjekurit politik, sigurisht, që dëshirojnë (edhe unë midis tyre) të ketë një proces lustracioni, por, të jemi pak konkretë. Këtu po i referohem, jo më Gjykatës sonë Kushtetuese, por një opinioni të lëshuar nga Komisioni i Venecias, i cili u kërkua nga Gjykata jonë Kushtetuese dhe për ligjin e vitit 2008 për lustracionin, kjo gjykatë refuzoi të jepte mendimin e saj pa marrë, fillimisht, opinionin e Komisionit të Venecias. Dhe, kur mori vendimin e saj u bazua katërciprisht të opinioni i Komisionit të Venecias. Opinioni i Komisionit të Venecias thotë kështu: “Procesi i lustracionit, normalisht, kryhet në situata kur ka vakum kushtetues”. Ata në opinionin e tyre kanë gjykuar, edhe kur ka ndodhur procesi i lustracionit në vendet e Europës Lindore: në Gjermani në ‘91-n, në Republikën Çeke në ‘92-n, në Poloni diku nga ‘93-‘94, sepse ata që e kanë iniciuar këtë proces kanë qenë serioz për ta bërë këtë gjë. Shqipëria e ka pasur mundësinë të bëjë një ligj të shkëlqyer lustracioni, bazuar në eksperiencat e Europës Lindore, deri në vitin 1996, kur Parlamenti Shqiptar ka ratifikuar Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut. Pse? Kushtetuta jonë vë një dysheme se deri ku mund të derivosh mbi të drejtat e njeriut dhe nuk mund të derivosh, nëse kërkon të jesh anëtar i Europës nën Konventën e Të Drejtave të Njeriut. Kështu që, do të thotë që ne kemi pasur një hapësirë të pamatë, që nga nëntori i ‘90-s deri në ‘96-n, për të bërë një ligj të mirë lustracioni dhe si shqiptarë nuk do të na thoshte kush, pse e bëtë këtë ligj, sepse ishim në situatën e një vakumi kushtetues. Përpos kësaj, nuk do të kishim detyrime edhe ndaj ndërkombëtarëve kur vjen çështja e të drejtave të njeriut, se këto i kemi ratifikuar në Parlament. Në kushtet ku jemi, midis dëshirores dhe realitetit duhet të bëhet një ndarje. Unë dëshiroj që të ketë një ligj për lustracionin, por duke qenë se jam jurist, do të isha pak i cekët nëse do të thoja që në Shqipëri ekzistojnë, aktualisht, kushtet për të bërë një ligj për lustracionin. Kjo do të thotë që dëshira ime të prevalojë mbi realitetin. Nuk është e mundur, pasi jemi në situata që kemi një Kushtetutë që duhet të respektohet, kemi angazhime ndaj komunitetit ndërkombëtar me nënshkrimin e Konventës së të Drejtave të Njeriut që duhet të respektojmë. Përndryshe, ne përjashtohemi nga këto organizata në të cilat bëjmë pjesë, përjashtohemi nga çdo proces për anëtarësimin në Bashkimin Europian, e do të kalonim në vetëizolim, nëse do të hidhnim poshtë këto detyrime.
Sa i përket projektligjit të qeverisë, ka mision të tijin transparencën, jo ndëshkimin kolektiv dhe krijon një qasje të tillë në raport me Kushtetutën sa i afrohet shumë, por nuk e prek atë. Pse them që i afrohet shumë?
Ky projektligj në 5 sferat e vendimmarrjes: për legjislativin, ekzekutivin, gjyqësorin, median, profesoratin (rektoratin) përcakton pjesën e informimit që autoriteti (i cili do të administrojë hapjen e dosjeve), detyrohet t’i bëjë këtyre institucioneve që bëjnë zgjedhjen ose emërimin e vendimmarrësve në të gjithë këto hallka, mbi të shkuarën e tyre. Duke qenë se ky autoritet është i detyruar të informojë këto institucione, nëse këta persona, në të shkuarën e tyre kanë qenë pjesë e piramidës së sigurimit të shtetit, por edhe më tepër, (në komisionet e internim/dënimeve, apo nëse kanë qenë në pozicionet vendimmarrëse në hierarkinë e regjimit komunist dhe më tej për ata që kanë qenë bashkëpunëtorë të sigurimit të shtetit), unë ju siguroj që të gjithë të zgjedhurit apo të emëruarit duhet të plotësojnë kriteret që kanë të bëjnë me figurën e tyre etiko-morale. Në këtë nmënyrë, këto institucione mund ta kenë fare të lehtë të drejtën për të vendosur që figura etiko-morale e dikujt, pjesë e këtyre instancave në të shkuarën, nuk është ajo që meriton sot populli shqiptar për tu patur në një organ të caktuar të qeverisjes, gjyqësorit, medias apo rektoratit. Pra, qartazi ky projektligj krijon premisat për një lustracion faktik, jo lustracion ligjor, pasi ai është i pamundur të ndodhë në realitetin tonë, ku kemi një Kushtetutë të konsoliduar, kemi vendimet e Gjykatës Kushtetuese që i ka hedhur poshtë ligjet e bëra keq, me apo pa qëllim, sa i përket nismës së lustracionit. Prandaj, unë them që nisma e qeverisë është shumë serioze dhe shumë profesionale dhe dëshiroj t’i bazoj në një fakt konkret. Nisma e qeverisë bazohet në dy elementë kyç: në ekspertizën gjermane dhe në modelin gjerman të ligjit të hapjes së dosjeve. E theksoj që është serioze, se është projektuar për t’u kaluar dhe jo për t’u dështuar.
Një tjetër problematikë është komisioni i hapjes së dosjeve. A ka gjasa, që në realitetin tonë të ketë persona të cilët nuk do të abuzojnë me detyrën e anëtarit të komisionit? Këta, kush do i kontrollojë?
Është një pyetje shumë e rëndësishme. Në gjykimin tim, njerëzit që do zgjidhen te ky autoritet, pra 5 personat që do të zgjidhen të jenë anëtarë të këtij autoriteti, duhet të jenë njerëz me kredenciale të shkëlqyera, kur vjen puna te elementët e etikës e moralit dhe këtu kam parasysh që të jenë njerëz që nuk kanë lidhje me të shkuarën në çdo lloj konotacioni të së shkuarës. Këtë, projektligji e siguron në këtë mënyrë dhe thotë: Këta persona nuk mund të jenë kurrsesi subjekte të trajtimit të këtij ligji, persona që i kanë shërbyer sigurimit të shtetit, persona që kanë qenë në këto nivele të hierarkisë të atëhershme, apo bashkëpunëtorë. Këtë ligji e siguron. Pra, këtyre personave do u hapet dosja paraprakisht, para se të emërohen nga Parlamenti. Së dyti: A mjafton kjo? Jo, në këndvështrimin tim, kjo nuk mjafton. Megjithëse, ligji thotë që këta persona do të zgjidhen me 3/5 apo do të tentohet të zgjidhet me konsensus, nëse dështon, mund të zgjidhen dhe me shumicë të thjeshtë. Por, mua më intereson që, në këndvështrimin e komunitetit që unë përfaqësoj, domosdoshmërish, në këtë pesëshe të ketë anëtarë nga të përndjekurit politikë që i plotësojnë kriteret sipas ligjit. Unë jam duke bërë një tur në Shqipëri; në Shkodër, Durrës, Elbasan kam bërë takime masive me të përndjekurit dhe të gjithë, në radhë të parë, e përkrahin të gjithë iniciativën e qeverisë për hapjen e dosjeve, por ata e kushtëzojnë përkrahjen e tyre në një kusht konkret, duan që medoemos në këtë pesëshe të ketë anëtarë nga të përndjekurit. Pse? Ata gjykojnë që ky proces do ketë kredibilitet për shtresën e të përndjekurve politikë (dhe në fakt ligji, megjithëse synon transparencën me të gjithë shqiptarët, në fund përfitues moral do të jetë shtresa e të përndjekurve politikë), nëse, minimalisht, do të kenë një anëtar të tyre, pse jo dhe 2 në këtë autoritet dhe e dëshirojnë me forcë këtë.
Ndërkohë, kush do e kontrollojë këtë autoritet? Ka të dhëna personale aty, të cilat edhe mund të keqpërdoren…
Sipas projektligjit të paraqitur nga qeveria, përveçse do raportojë në Parlament, puna e tij do të monitorohet nga Parlamenti, ky autoritet do të ketë një rregullore, e cila do zgjerojë gamën e veprimtarisë së tij, bazuar në ato tagra dhe kompetenca që i jep ligji. Ligji është shumë shterues. Eksperienca gjermane është jashtë mase precize. Edhe kjo rregullore, që do të hartohet për mënyrën sesi ky autoritet do të kryejë detyrën dhe do të funksionojë, do të bazohet prapë në eksperiencën gjermane. Dhe unë them me bindje se ligji nuk i lë, absolutisht, hapësira abuzimi përfaqësuesve që nesër do të zgjidhen në këtë autoritet, pasi ligji në mënyrë precize thotë se si do jetë procesi i hapjes së dosjes, për kë do të jetë procesi i hapjes së dosjes, çfarë informacionesh nga një dosje e caktuar mund të bëhen publike dhe çfarë informacionesh, kurrsesi, mund të bëhen publike. Që do të thotë, nuk mundet që ky autoritet të marrë dhe të bëjë publike një dosje, kur këtë tagër nuk ia ka dhënë ligji. Autoriteti vihet në lëvizje nga të interesuarit dhe nga vendimmarrësit, siç e përmenda më sipër. Pra, autoriteti vihet në lëvizje nga këto organe për t’i kërkuar informacion të posaçëm për individë të posaçëm. Kështu që, në këtë kontekst, autoriteti nuk ka mundësinë të marrë dhe të luajë me dosjet, por vetëm të veprojë për ato kompetenca që i njeh ligji.
Nga ana tjetër, kur të fillojë zbatimi i këtij ligji ndodhë, hapja e dosjeve u takon ish të përndjekurve dhe ekskluzivisht atyre…
Atyre për veten e tyre, por dhe atyre për të afërmit e tyre. Kur të afërmit e tyre nuk jetojnë, ose kur një i përndjekur merr një autorizim, ose teknikisht, kur merr një prokurë nga një i afërm i tij, atëherë ai njihet me dosjen e të afërmit që i jep atyre prokurë, pra, kur i afërmi nuk ka mundësinë fizike që të shkojë vetë e të marrë informacion. Pra, të përndjekurit do të kenë mundësinë të marrin informacion për veten e tyre dhe gjithmonë për të afërmin e tyre, kur nuk jetojnë dhe për të afërmit e tyre që jetojnë dhe japin autorizim për këtë punë.
A mendon se do të ketë surpriza?
Jam i sigurt që do të ketë surpriza. Në Gjermani ky proces ka patur surpriza, në vendet e tjera të Europës Lindore ky proces ka patur surpriza. Por, unë dua ta sqaroj më tej shpjegimin tim. Unë mendoj se, sado surpriza që të ketë, është jashtë mase pozitive që njerëzit të dinë të vërtetën, të gjithë ata njerëz që duan të dinë të vërtetën dhe janë të privuar të dinë këtë të vërtetë, është shumë më mirë të dinë të vërtetën. Kanë një shprehje anglezët që mua më pëlqen shumë, “The truth will set you free”, që do të thotë: “E vërteta të çliron”. Kështu që, edhe pse të vërtetat në rastet e dosjeve të shtetit janë të hidhura, (por duke qenë se procesi synon transparencën dhe nisur nga eksperienca e vendeve të tjera të Europës Lindore që e kanë bërë këtë proces prej vitesh tashmë), transparenca sjell një paqëtim të njerëzve dhe akoma më e rëndësishme i bën njerëzit e vetëdijshëm se çfarë i kanë bërë atëherë njëri-tjetrit, kanë qenë faje dhe gabime të rënda… Në funksion të kësaj, njerëzit do të bëhen të vetëdijshëm që këto gjëra nuk mund të ndodhin më. Akoma, fatkeqësisht, ne na pëlqen të spiunojmë në disa raste, apo që t’i bëjmë keq dikujt. Por, jo, duke parë sesa keq i kanë bërë shqiptarët shqiptarëve, ne do të jemi më të vetëdijshëm si popull. Këtë të keqe që kemi bërë, hajt ta shohim dhe ta studiojmë që brezat e ardhshëm kurrë më mos ta bëjnë këtë, që kanë bërë brezat e shkuar, me idenë e një paqëtimi të mundshëm kombëtar dhe, pse jo, të një pajtimi kombëtar.
Shqipëria e ka pasur kohën e vet për ligjin e lustracionit
Të përndjekurit, realisht, kanë dëshiruar që procesi i lustracionit të kishte ndodhur në Shqipëri. Ata janë shumë të vetëdijshëm që lustracioni në situatën aktuale është thuajse i pamundur, se asgjë nuk është e pamundur. Po të duash të dalësh nga Konventat e BE-së për të Drejtat e Njeriut, po të duash të dalësh nga procesi i integrimit në BE, po të duash të vetëizolohesh, patjetër që është e mundur, pa diskutim që po. Por, në kushtet që jemi, ata janë të vetëdijshëm që ky proces është pothuajse i pamundur. Natyrisht, që ata e përkrahin projektin e hapjes së dosjeve dhe këto elementë faktikë të lustracionit, por, natyrisht, që do kishin dëshiruar që procesi i lustracionit të kishte ndodhur në Shqipëri, atëherë kur ishte për të ndodhur.
Ledjana Saliu
