Skllevërit e Lirisë, Stalin dhe Pasternak, Biseda legjendë në telefon…
Arsyeja për këtë shkrim ishte kontakti me librin e botuar në kohët e fundit nga shkrimtari ynë i madh Ismail Kadare: “Kur sunduesit grinden”, që bën fjalë për një telefonatë të Stalinit me Pasternakun. Materialet e reja dhe dokumentet nga arkivat e sapohapur që janë shfaqur kohët e fundit, mundësojnë shikimin e shumë ngjarjeve të së kaluarës historike në një mënyrë të re.
Paralajmërimi legjendar
Biseda telefonike e famshme midis Stalinit dhe Pasternakut, është mbajtur në vitin 1934. Arsyeja për këtë bisedë ishte arrestimi i poetit Osip Mandelstam. Fati i Mandelstamit kishte brengosur dhe Bukharinin, i cili i shkroi një letër Stalinit me një kartë postare: Ku ndër të tjera i shkruante “Pasternaku është gjithashtu i shqetësuar”. Duke ditur se Pasternak ishte në atë kohë mik me Stalinin, Buharini dëshironte të theksonte me këtë letër postare, se ky ankth kishte natyrë të gjerë shoqërore. Stalini telefonoi Pasternakun. “Kjo bisedë telefonike tani është bërë një legjendë, jo vetëm në kuptimin që ishte e mbushur me një numër thashethemesh, me një shumëllojshmëri të gjerë këndvështrimesh, versionesh dhe interpretimesh, me të direkt jo vetëm për dialogun thuajse historik, por edhe thjesht me interpretimet që i japin atij artistë të ndryshëm”. Në nëntor 1933, O. Mandelstam shkroi një poemë të vogël:
“Në vendin, e zhurmës jetojmë
Ku fjalimet në 10 hapa askush s’i degjon
Dhe gjysmë-folësi belbëzon
Kur të Kremlinit alpinist kujton.
Dhe ai me gishtat krimba, gjith yndyrë
Dhe fjalët, e egra, të vërteta janë.
Kur mbi mustaqe buburrecat bëjnë mejdan,
Dhe majat e tij po shkëlqejnë.
Në grumbullin e udhëheqësve kokë hollë,
Ai luan po ai, si demon.
Kush mëshiron, kush qan, kush zë,
Ai një pallto kafe dhe guzhinierët
Si vjedhës kuajsh, falsifikues dekretesh.
– Për të në ijë, në ballë, në ballë, në sy.
Pa marrë parasysh se çfarë është ndëshkimi i tij – manaferra,
Dhe Osetiani, Gruzian me gjoks të gjerë.
Siç shkruante Nadezhda Mandelstampër për të shoqin: “Mandelstami filloi të lexonte këtë poemë për miqtë dhe të njohurit” – Ilia Ehrenburg nuk i njihte vargjet që qarkullonin rreth Stalinit, dhe i quante ato “rima” dhe të rastësishme në veprat e O. Mandelstamit. “Pas leximit të poemës nga goja e autorit, ai thjesht refuzoi të diskutonte, për përparësitë dhe disavantazhet e saj”:
Ilya Ehrenburg: “Ajo që lexove për mua nuk ka të bëjë fare me letërsinë apo poezinë. Ky nuk është një fakt letrar, por një akt vetëvrasës, të cilin unë nuk e miratoj dhe në të cilën nuk dua të marr pjesë. Ju nuk më keni lexuar asgjë, nuk kam dëgjuar asgjë dhe unë ju kërkoj të mos i lexoni askujt tjetër.”
Mandelshtam, natyrisht, ishte i vetëdijshëm se duke shkruar – dhe, sidomos, duke i lexuar me zë të lartë, madje edhe tek dëgjuesit më të besueshëm nga të njohurit e tij – këtë poezi, ai kryente një akt vetëvrasës. Në natën e 13-14 majit të vitit 1934, ai u arrestua. Kështu ndodhi që J. V. Stalini telefonoi poetin B. Pasternak. “Ka edhe shumë versione për këtë telefonim – rrëfime të ndryshme rreth kësaj bisede telefonike aq të famshme. Edhe pse nga burimi i çdo rishqyrtimi të tillë del se ishte një, biseda me Pasternakun, u amplifikua në shumë variante, ato nganjëherë dallojnë nga njëra-tjetra në mënyrë dramatike”. Ne po rendisim 12 versionet më të njohura “në mënyrë që të mund të afrohemi me variantin më të besueshëm … duke u përpjekur për të përfshirë të gjitha variantet që janë futur në prezantimin e kësaj bisede nga subjektivizmi i secilit prej përkthyesve shpjeguesve, komentuesve të saj.
VERSIONI I PARË – Poskrebyshev, ftoi Boris Pasternakun në telefon dhe tha: – Shoku Stalin do të bisedojë me ju tani. Dhe me të vërtetë, Stalini mori telefonin dhe i tha:
– Poeti Mandelstam u arrestua së fundi. Çfarë mund të thuash për të? Shoku Pasternak?
Borisi padyshim ishte shumë i frikësuar dhe u përgjigj:
“Unë di shumë pak rreth tij! Ai ishte një Acmeist, simbolist dhe unë ndjek një drejtim tjetër letrar. Kështu që nuk mund të them asgjë për Mandelstamin”.
– Dhe mund të them se ju jeni një shok shumë i keq, shoku i Pasternak – tha Stalini dhe mbylli, bisedën ne telefon.. (Vitaly Shentalinsky, “Skllevërit e lirisë”, në arkivat letrare të KGB-së. M.1995. Str.239.)
VERSIONI I DYTË – Kjo ndodhi pak përpara se Mandelstam të arrestohej, kur një grusht i vogël i miqsh të poetit u mblodhën për të diskutuar se si ta ndihmonin atë, Boris Pasternaku u kish thënë, se qe vonë. Së fundi, ra zilja e telegonit. Jevgeni Khazin, pronari i banesës ku u mblodhën miqtë, shkoi ta hapte dhe e panë të kthehej me Pasternakun. Borisi dukej i shqetësuar, tejet i shqetësuar dhe nervoz.
-“Më ndodhi diçka e tmerrshme!” – tha ai. – “E tmerrshme! Dhe unë u solla si një frikacak! Dhe pastaj Pasternaku na tha këtë. -Këtë mëngjes, kur ai ishte ulur duke punuar, telefoni binte egër. Një zë i panjohur kish pyetur, nëse dikush ishte në telefon: “Shoku Pasternak?” Kur Boris u përgjigj dhe pohoi me besim, ky zë shtoi: – Prit, tani shoku Stalini do të flasë me ty! “Isha një shok!” Tha Pasternaku. Pas pak, zëri i Stalinit foli me një theks të veçantë gjeorgjian:
– Kjo është shoqëria Pasternak?
– Po, shoku Stalin.
– Cili është mendimi juaj, çfarë duhet të bëjmë me Osip Mandelstamin? Çfarë duhet të bëjmë me të? … Në vend që të kërkonte diçka për Mandelstamin, Pasternak rënkoi thellë dhe tha:
-“Ti e di më mirë, shoku Stalin.”
Përgjigja e Stalinit dukej një tallje:
-“A është kjo gjithçka që mund të thuash? Kur miqtë tanë janë në telashe, ne dinim më mirë se si të luftonim për ta!” Pas kësaj, Stalini mbylli telefonin. (Galina von Meck, “Nga ata që i kujtoj …” // “Save my speech” 3/2, M.2002, f. 101-102) Në këtë version shfaqet një motiv i ri, jashtëzakonisht i rëndësishëm. Rezulton se Stalini e pyeti Pasternakun, jo vetëm për të marrë një opinion mbi Mandelstamin. Ai donte të konsultohej me të, se çfarë të bënte me poetin që gaboi, çfarë të bënte me të!
VERSIONI I TRETË – A e dini se Boria dikur refuzoi të mbështeste Mandelstamin? A e dini këtë apo jo? Kam dëgjuar për këtë dy herë. Dhe unë do të pëlqeja shumë që ju të thoni se si e dini këtë!
– Dihet, shumë e thjeshtë. Boria më tha vetë. Fakti ishte se Stalini, e pyeti në telefon, në apartament. Boria nuk besoi në fillim dhe tha:
– Do të luajë për të më thyer.
Së fundi, ai u tërhoq seriozisht në bisedë dhe filloi të dëgjonte. Stalini e pyeti:
– Cili është mendimi juaj për Mandelstamin? – Dhe Boria pështyu jashtë, filloi të shpjegojë se ai nuk e njihte mirë etj., edhe pse ai ishte i vetëdijshëm se Mandelstami u arrestua. Stalini ishte tmerrësisht i zemëruar:
-“Ne i mbrojmë shokët tanë kështu që ne,”…
– Dhe ju mendoni se, nëse ai do të mbrohej fuqishëm, atëherë…
– Shih, çfarë situate … Ishte shumë e rrezikshme. Por cili ishte rreziku?
– Më thuaj, atë çfarë më tregove për Pasternakun, a di nga fjalët e tij apo nga fjalët e Shklovsky-t? .. Se ai vetë i tha Maria Pavlovnës:
– Stalini ishte një njeri i tillë … Natyrisht, mizor dhe i pabesueshëm, por ende … (S. P. Bobrov nga regjistrimi i kasetës së bisedës së tij me V. D. Duvakin. Osip dhe Nadezhda Mandelstamy. M., 2002, f. 201-202) Natyrisht, e gjithë historia e tij është e pasigurtë, nëse vetëm për shkak se nga pikëpamja e transmetuesit është e shtrembëruar fort, mundet edhe nga dëshira e tij e keqe ndaj ish-shokut të tij. Por për të gjithë, duket se Sergei Pavlovich besonte sinqerisht që, nëse Boris Leonidoviç do kishte vepruar më me guxim në atë bisedë, fati i Mandelstamit mund të ishte kthyer ndryshe.
VERSION KATËRT – V. B. Shklovsky shprehu në bisedë me të njëjtën Duvakin të njëjtin mendim me më shumë besim dhe absolutisht drejtpërdrejt, pa densitet:
– Ai kishte korrespondencë me Stalinin, e thirri më pas vetë Stalini, dhe nuk e mbrojti Mandelstamin. A e njeh këtë histori?
– Jo! Nuk e mbrojti?
– Po. Stalini pyeti Pasternakun.
– Çfarë thonë ata për arrestimin e Mandelstamit? Pasternaku vetë më tha këtë, i zënë ngushtë i tha:
– Joseph Vissarionovich, pasi më thirre, atëherë flasim për historinë, për poezinë.
– Pyes se çfarë thonë ata për arrestimin e Mandelstamit? Ai tha diçka tjetër. Pastaj Stalini tha: -“Nëse shoku im do arrestohej, unë do të ngjitesha në mur”.
Pasternaku u përgjigj:
– Joseph Vissarionovich, nëse më thirrni për këtë, natyrisht, tashmë jam ngjitur në mur. Për këtë arsye, Stalini i tha atij:
-“Mendova se ishe një poet i madh dhe ishe një falsifikues i madh”, dhe ai e mbylli … Pasternaku më tha,- qava.
– Pra, ai ishte i hutuar.
– I hutuar. Sigurisht Ai mund të pyeste: «Më jep këtë, këtë njeri?» Nëse e dinte. Ai do ta jepte … Dhe ai ishte i hutuar. Kjo është e gjitha, ju e dini, këtë histori … (B. Sarnov nuk komenton për faktin e ri interesant – që Pasternak korrespondonte me Stalini me “thirri përsëri”. – I.V. )
VERSION I PESTË – Kam pasur nje drekë me Pasternakun. Mbaj mend se në orën katër të pasdites ai ka pasur një telefonatë të gjatë. Kur atë e thirrën: “Shoku Pasternak” disa zëra të rinj, pa përshëndetje, i thanë: – Shoku Stalin do të flasë me ty. “Çfarë, gjë e pakuptimtë!” Nuk mund të jetë! Mos fol pakuptim! Ndërsa i riu në telefon vazhdoi:
– E përsëris: Shoku Stalin do të flasë me ty.
– Mos luaj! Mos më luani!
I riu: – Ju jap numrin e telefonit. Mblidhu! Pasternak, duke u kthyer i zbehtë, filloi të telefononte numrin.
Stalini i thotë. -A po shqetësoheni per shokun tuaj Mandelstam?
– Në të vërtetë, nuk ka pasur asnjë miqësi mes nesh. Përkundrazi. Unë jam duke komunikuar me ju. Për të folur me ty – kam ëndërruar gjithmonë për këtë.
Stalini: -“Bolshevikët e vjetër kurrë nuk mohuan miqtë e tyre”.
-Dhe unë nuk kam asnjë arsye për të pasur biseda të tjera me ju.
Në këtë bisedë të thyer. Natyrisht, kam dëgjuar vetëm atë që tha Pasternak, ajo që Stalini i tha nuk arriti tek unë. Por fjalët e tij u bënë të njohura menjëherë nga Boris Leonidoviç. Dhe menjëherë, menjëherë tregoi për gjithçka që ai e dinte. Ai nxitoi në telefon, për të siguruar Stalinin se Mandelstam nuk ishte me të vërtetë miku i tij, se ai nuk kishte frikë “duke hequr dorë nga një miqësi që nuk kishte ekzistuar kurrë”. Ky shpjegim i dukej i nevojshëm, madje më i rëndësishmi. Telefoni nuk u përgjigj. (N. Vilmont “Për Boris Pasternak, kujtime dhe mendime” M. 1989.) Sarnovi shkruan se autori është N. N. Vilmont – ishte në atë kohë një nga njerëzit më të afërt me Pasternakun. Përveç kësaj, siç është e qartë nga historia e tij, ai, me veshët e tij, dëgjoi gjithçka që Pasternaku i tha Stalinit, domethënë gjysmën e mirë të kësaj bisede. Gjysmën e dytë Boria ia tha atij menjëherë për situatën e nxehtë të asaj që ndodhi në sytë e tij. Do të duket shumë më e besueshme?!
VERSIONI I GJASHTË
Zinaida Pasternak kujton: “Telefoni ishte në korridorin e përbashkët, unë isha e sëmurë me pneumoni, një fqinjë vrapoi dhe më tha se Boris Leonidoviç u ftua nga Kremlini, isha e befasuar nga fytyra e tij e qetë, ai nuk ishte aspak i shqetësuar. Kur dëgjova:
“Përshëndetje, Joseph Vissarionovich”, – u hodha në ethe. Kam dëgjuar vetëm fjalitë e Borisit dhe isha e habitur që ai foli me Stalinin, si me mua. Nga fjalët e para kuptova se biseda ishte rreth Mandelstamit. Boria tha se ishte i habitur nga arrestimi i tij dhe, megjithëse nuk kishte miqësi me Mandelstam, ai i njeh të gjitha cilësitë e një poeti të klasit të parë dhe i tha atij meritën e tij, që dihej. Borisi foli thjesht me Stalinin, pa pasur frikë, pa politikë, shumë drejtpërdrejt. E pyeta Borian, se Stalini a iu përgjigj një oferte, për të folur për jetën dhe vdekjen? Doli që Stalini tha se do të fliste me të me kënaqësi, por nuk e dinte se si ta bënte atë. Disa orë më vonë, të gjithë e dinin në Moskë për bisedën e Pasternakut me Stalinin. Në lidhjen e Shkrimtarëve, gjithçka u kthye me kokë poshtë. Para kësaj, kur erdhëm në restorant për darkë, askush nuk e hapi derën për ne, askush nuk ma e dorëzoi pallton – ne i veshëm vetë. Pas kësaj bisede, kur u shfaqëm, portieri hapi derën para nesh dhe na përshëndeti. Në restorant, filluan të na shërbejnë veçanërisht me vëmendje, madje me mirësjellje të tepruar, deri në atë pikë, sa që kur Boria ftoi shkrimtarët e zakonshëm në tavolinë, Lidhja po paguante për drekën e tyre. Ky ndryshim, në lidhje me ne në mes të shokëve, pas thirrjes së Stalinit, na goditi. (Z.N. Pasternak, kujtime, M. 1993) Sarnov vëren se në Lidhjen e Shkrimtarëve kjo thirrje u perceptua si një shenjë e vullnetit të mirë.
VERSION I SHTATË – Nadia i dërgoi një telegram Komitetit Qendror. Stalini urdhëroi të rishikonte rastin … Që më pas quhej “Pasternak”. Pjesa tjetër është shumë e njohur … Stalini tha se urdhri ishte dhënë e se gjithçka do të ishte në rregull me Mandelstamin. Ai e pyeti Pasternakun, pse ai nuk u shqetësua.
-“Nëse shoku im poet ishte në vështirësi, do të ngjitesha në mur për ta shpëtuar atë”.
Pasternak u përgjigj se, nëse nuk do të ishte i shqetësuar, Stalini nuk do të kishte mësuar për këtë rast.
-“Por a është ai miku juaj?”
Pasternaku hezitoi, dhe Stalini, pas një pushimi të shkurtër, vazhdoi pyetjen:
-“Por a është ai një mjeshtër, është një mjeshtër?” Pasternak u përgjigj:
-“Nuk ka rëndësi”. Borisi mendoi se Stalini po e kontrollonte, nëse kishte dijeni për poezitë, dhe me këtë ai shpjegoi përgjigjet e tij të lëkundshme. …
-“Pse jemi të gjithë duke folur për Mandelstam dhe mbi Mandelstamin, kam dashur kaq gjatë të flas me ju për…”
– “Për çfarë?”
– “Për jetën dhe vdekjen.” Stalini mbylli bisedën. (Anna Akhmatova “Shënimet e Ditarit” 8 korrik 1963)
Vijon
