Dossier/ (1970-85) Ç’farë kërkonin Norodom dhe Monika Sihanuku, 5 herë në Tiranë
– Enver Hoxha regjistroi vizitën e parë në ditarin e tij, për pritjen e princit: Sihanouk i pëlqeu këngët dhe vallet shqiptare
– Shqipëria konsiderohej të ishte një nga të paktat vende në botë të mbetura miqësore me Kamboxhian
– Shqipëria importonte nga Kamboxhia drurin e fortë të kokosit dhe gomës, dhe dërgonte aty traktorë dhe pajisje të tjera bujqësore
-Kur nuk pritej, francezët ndërtuan një pallat të ri mbretëror të zbukuruar në Phnom Penh, ku Sihanouku u rrit
Gëzim Llojdia
1.
Në vitet ‘70 dhe më tej në Shqipëri vinte shpesh për vizitë princi Kamboxhias, Norodom dhe bashkëshortja e tij Monika Sihanuk. TV shtetëror e shfaqte në edicionet e lajmeve ardhjen apo përcjelljen në Rinas të princit aziatik. Miqësia vëllazërore dhe solidariteti militant ishte një frazë e përdorur shpesh nga autoritetet shqiptare për qeverinë e Kamboxhias të lidhur me Princin Sihanouk, pas përfundimit të grushtit të shtetit të vitit 1970. Princi, Norodom Sihanouk vizitoi Shqipërinë në 1972, 1974, 1975, 1978 dhe 1985. Sihanouk nuk ishte i huaj për shqiptarët pasi kishte vizituar kombin e vogël ballkanik, sidomos pasi mbështeti Qeverinë Mbretërore të Unionit Kombëtar të Kamboxhias në luftën e saj kundër klikës Lon Nol-Sirik Matak. Sihanouk bëri pesë vizita në kushte shumë të ndryshme personale në vitet 1972, 1974, 1975, 1978 dhe 1985. Pritje e përcjellje, shkruan shtypi i huaj, dhe darkat përshkruheshin nga këto media si “të kaluara në një atmosferë vëllazërie dhe miqësore”.
2.
Enver Hoxha regjistroi kështu vizitën e parë në ditarin e tij, për pritjen e princit. “Mbrëmjen e kaluar vendosëm të shtronim një darkë për nder të Sihanouk. Ai foli shumë mirë si për Shqipërinë ashtu edhe për qëndrimet e tij në politikë dhe luftën kundër agresorëve amerikanë. Gjatë vaktit, ne vazhduam bisedimet politike me të për problemet aktuale ndërkombëtare, për Kinën, Vietnamin dhe Laosin. Ne gjithashtu folëm për kulturën dhe artin në Kamboxhia dhe Shqipëri. Sihanouku i pëlqeu këngët dhe vallet shqiptare që artistët tanë performuan gjatë kësaj darke.”
3.
Philip Gourevitch shkruan kështu, në 15 tetor, 2012: Sihanouk, me sa duket kishte një raport të mirë me Hoxhën. Gjatë vizitës së tij, në qershor 1973, Sihanouk i paraqiti Enver Hoxhës kopje të dy filmave dokumentarë, njëra prej të cilave kishte regjistruar udhëtimin e tij historik në zonat e çliruara të Kamboxhias. Në një telegram për Sihanouk, Hoxha komentoi: “Tani 90 për qind e vendit është një zonë e çliruar ku është vendosur fuqia e njerëzve të lirë. Lufta për çlirimin e plotë të vendit po zhvillohet me sukses. Populli shqiptar, i cili po ndjek luftën e popullit vëlla kamboxhian me vëmendje dhe admirim të veçantë, gëzohet shumë për fitoret që populli Kamboxhian ka korrur dhe vazhdon të korrë në fushën e betejës, si dhe në forcimin e vazhdueshëm të pozitës së Fronti Kombëtar i Bashkuar, së bashku me qeverinë Mbretërore të bashkimit kombëtar në arenën ndërkombëtare, si dhe në shtëpi.”
Shtypi i huaj
“Shtypi shqiptar, vijon reporteri i huaj, publikoi mbështetjen për “betejën e drejtë” të popullit kamboxhian kundër agresorëve amerikanë dhe kukullave të tyre të Phnom Penh. Shqipëria mbështeti ofensivën diplomatike për njohjen e FUNK në Kombet e Bashkuara dhe gjetkë, duke siguruar një mirëseardhje të ngrohtë dhe të përzemërt për të dërguarit dhe delegacionet për vizitë, si dhe ishte mikpritëse e studentëve Kamboxhianë në mërgim. Ndihma tjetër, më pak e reklamuar mbetet e varrosur në arkiva. Mbështetja për Qeverinë Mbretërore të Bashkimit Kombëtar të Kamboxhias dhe koalicionit, Fronti Kombëtar i Bashkuar i Kampuchea u njoh nga Ministri i Jashtëm i Kamboxhiane Sarin Chak në vizitën e tij në 1975 kur ai ndër të tjera tha: “Shpreh falënderimet më të ngrohta për shqiptarët, partinë e tyre dhe qeverinë dhe shokun Enver Hoxha, për ndihmën e madhe, inkurajimin dhe mbështetjen entuziaste për luftën e popullit Kamboxhian kundër agresionit.” Ishte një kohë [mbi 40 vjet më parë] kur Shqipëria konsiderohej të ishte një nga vendet e pakta të mbetura në botë miqësore ndaj Kamboxhias. Shqipëria ishte në mesin e dhjetëra vendeve që mbanin marrëdhënie diplomatike me regjimin Demokratik Kampuchea dhe një ambasadë shqiptare funksionuese në Phnom Penh. Dhimiter Stamo shërbeu si Ambasador i Shqipërisë gjatë regjimit të DK, nga 2 dhjetori 1975 deri në korrik 1978. Ai ishte ambasadori i parë evropian, që takoi personalisht udhëheqjen e DK: Pol Pot, Khieu Sampham, Ieng Sary, Son Sen, Vorn Vet, So Phim, Ieng Thirith, Thiounn Thioeun dhe të tjerë ku pëfshiheshin Princi Sihanouk dhe gruaja e tij, Monika.
4.
Çfarë ndodhi me “miqësinë e ngushtë dhe vëllazërore” të publikuar aq shumë? Pyetja e shtruar është: A ishte marrëdhënia midis Shqipërisë dhe Kampuchea Demokratike shumë më tepër se dy shtete që ishin në përputhje me Kinën me të cilën bënin tregti? Në 1976 një delegacion i DK shkoi në Shqipëri në Tetor (para se të nisej për në Rumani dhe Jugosllavi) dhe tregtia ishte e siguruar në këmbim të gjërave të tilla si: druri i fortë i kokosit dhe gomës, shqiptarët dërguan traktorë dhe pajisje të tjera bujqësore, duke mbërritur në vend në vitin 1977. Enver Hoxha shënoi në ditarin e tij: E enjte – 8 dhjetor 1977. Gjatë të njëjtit vit, misionet diplomatike në një numër vendesh të Paktit të Varshavës u mbyllën, dhe për këtë regjimet Demokratike të Kampuchea kujtuan të gjithë personelin e tyre diplomatik nga Bashkimi Sovjetik, Jugosllavia, Rumania, dhe përfshirë Shqipërinë. Nga fundi i vitit 1977, Kampuchea Demokratike mbante vetëm ambasadat në Kinë, Korenë e Veriut, Laos dhe Vietnam. Kishte mesazhe të dërguara në kongreset nacionale – pesë muaj pasi kinezët i dhanë fund ndihmës së saj për Shqipërinë, Tirana publikoi një mesazh të përshëndetjeve të marra nga Phnom Penh në lidhje me festimin kombëtar të themelimit të Republikës Popullore të Shqipërisë, por nuk kishte asnjë trajtim të dukshëm të favorizuar për shqiptarët. Dukuritë u vëzhguan: Një raport i datës 17 Tetor 1976 në buletinin e lajmeve Kampuchea Demokratike njoftoi se Kryeministri i përkohshëm Nuon Chea kishte pritur Ambasadorin e Shqipërisë, Dhimitër Stamo.
5.
Njeriu i Tiranës në Phnom Penh
Philip Gourevitch si një kontribuues i rregullt i “New Yorker”, që nga 1995 e në vijim shkruan: Ambasadori shqiptar gjatë regjimit të DK, Dhimiter Stamo, në fund të dyzetave të tij, kishte shërbyer në Hungari për rreth pesë vjet, fillimisht si Sekretar i Parë, më vonë përgjegjës për misionin e fortë shqiptar. Ai pati shërbyer më e herët në Bukuresht për disa vjet, dhe kish mbaruar studimet e larta universitare atje. Stamo fliste shkëlqyeshëm frëngjisht, italisht dhe rumanisht, por jo gjuhën hungareze. Kabllot diplomatike amerikane e përshkruanin Stamon si: “Disi të pazakontë për një diplomat shqiptar. Ai kishte kontakte të mira, madje edhe të përzemërta me diplomatët francezë, austriakë dhe grekë dhe ishte një mysafir relativisht i shpeshtë në faktivitetet e tyre sociale. Megjithëse nuk ishte veçanërisht i informuar mirë, ai ishte mjaft miqësor dhe i afrueshëm dhe i gatshëm të angazhohej në biseda politike me diplomatët perëndimorë që përfaqësonin vendet me të cilat Shqipëria kishte marrëdhënie diplomatike … Disa nga kontaktet e tij diplomatike këtu kishin përshtypjen, se ai ishte një zyrtar i lartë me përgjegjësi të gjera, çfarë do të thotë kjo në kontekstin shqiptar. Gjatë regjimit Demokratik Kampuchea, ai pati vendbanimin në Phnom Penh, të cilin ai më vonë e dokumentoi në kujtimet e tij të shoqëruara me fotografi, në librin “Tre Anni con i Khmer Rossi”, (Tre vjet me Khmer Rouge) botuar nw vitin 2000. Ndërkaq, në vitin 1978 marrëdhëniet ishin ftohur nga të dy palët, pjesërisht shpjeguar si pasojë e përçarjes marramendëse Kino-Shqiptare – pasi mbarëvajtja e tyre me Kinën ishte një përparësi shumë e qartë në marrëdhëniet e jashtme të regjimit Demokratik Kampuchea. Botimi i editorialit, më 7 korrik 1977, “Teoria dhe Praktika e Revolucionit”, përmbante kritikën e parë publike për “teorinë e tre botëve”, e cila ishte mendimi udhëheqës pas politikës së jashtme të Kinës. Në 1978 Shqipëria dhe Vietnami ndanë një interes të ndërsjellë, të bashkuar nga kritika për udhëheqjen e re të Kinës dhe përpjekjet për të identifikuar manifestimet e “fuqisë së madhe” të shovinizmit kinez në epokën pas-Mao. Shqipëria kishte ruajtur marrëdhëniet e saj të mira me Vietnamin gjatë gjithë periudhës në zhvillim të konfliktit: Më 6 qershor 1977 Hanoi nënshkroi një marrëveshje për bashkëpunim kulturor dhe shkencor midis Vietnamit dhe Shqipërisë, dhe një javë më vonë një delegacion sindikal i Vietnamit vizitoi Tiranën për të marrë pjesë në një kongres të sindikatave shqiptare. Marrëdhëniet e zbehura me Kampuchea nuk ishin thjesht hakmarrje shqiptare ndaj një aleati të ish-aleatit të saj, një faktor kontribuues ishte vetë “mashtrimi” i padiskutueshëm i interesit Jugosllav të Phnom Penh, diçka që do të ngjallte shqetësime të mëdha në Tiranë. Fillimisht, nga ana e saj, Shqipëria kishte diplomatikisht një pozitë neutrale në përplasjet e kufijve përkeqësues midis Vietnamit dhe Kampuchea Demokratike. Një redaksionale e “Zëri i Popullit” shkruan: Një konflikt, i cili është i huaj për interesat e larta të popujve të Vietnamit dhe Kamboxhias” (5 janar 1978) shprehu vlerësimin e barabartë të të dy vendeve “me një të kaluar përpjekjesh dhe trimërie treguar ndaj imperialistëve amerikanë, si dhe në fjalimin e tij në Kongresin e 8-të të Partisë së Punës së Shqipërisë më 1 nëntor 1981, Hoxha i karakterizoi marrëdhëniet me Vietnamin, Laos dhe KDPK si “duke u zhvilluar në një mënyrë miqësore”, ndërsa ai e shikonte politikën kineze ndaj Shqipërisë si “armiqësore” . Ai përmblodhi, pa asnjë sugjerim të mbikëqyrjes kritike ose pasqyrë retrospektive, qëndrimin e shqiptarëve për Kampuchea: Në lidhje me Kamboxhinë, Partia dhe shteti ynë kanë dënuar aktivitetet e etur për gjak të klikës Pol Pot, një mjet i social-imperialistëve kinezë. Shpresojmë që populli Kamboxhian të kapërcejë vështirësitë me të cilat po haset sa më shpejt të jetë e mundur dhe të vendosë fatin dhe të ardhmen e tyre në liri të plotë pa asnjë “kujdestar”. Sot Kamboxhia nuk ka marrëdhënie diplomatike me Republikën e Shqipërisë.
6.
Në vitin 2004 në medien e huaj u shkrua: Norodom Sihanouk (lindur më 31 tetor 1922) ishte Mbreti i Kamboxhias, nga 1941 deri në vitin 1955 dhe përsëri nga 1993 deri në pensionimin dhe heqjen e tij vullnetare, në 7 tetor 2004, në favor të djalit të tij, mbretit aktual Norodom Sihamoni.
Gjëja e parë, që duhet të mbani mend për Norodom Sihanouk, ish-mbreti i Kamboxhias, i cili vdiq, në Pekin, është se ai ishte koka titullare e Khmer Rouge, kur mbante pushtetin nën komandën e Pol Pot, dhe kryesoi shfarosjen e gati dy milionë kamboxhianëve. Mos harroni asnjëherë se Pol Pot (i cili u rrit në pallatin mbretëror në Phnom Penh para se të dërgohej në shkollë në Paris, ku ai u bë komunist) bëri thirrje për regicide/mbretvrasje në shkrimin e tij të parë të botuar, duke deklaruar në vitin 1952 se monarkia ishte “një plagë e fortë se njerëzit duhet të eliminojnë.” Pasi bëri një përpjekje të tij për të luajtur forcat e Luftës së Ftohtë kundër njëri-tjetrit në skajin e Luftës së Vietnamit, Sihanouk ishte larguar dhe e pa Pol Pot si rrugën e tij për t’u rikthyer në pushtet. Pol Pot e pa Sihanouk si një histori të përsosur për revolucionin e tij – një front mbretëror për fshirjen totale të historisë kamboxhiane dhe fantazinë e Vitit Zero. Kur vizitova Kamboxhian menjëherë pas vdekjes së Pol Potit, në 1998, unë shkrova për Sihanouk: “Emri i tij u bë mjeti më i madh i rekrutimit të Khmer Rouge dhe lëvizja më ekstreme komuniste në histori u përfshi në pushtet mbi radhët mbretërore.” E megjithatë, në vend duke qenë përgjegjës për ndihmën në nxitje të ferrit, “atë Princin sexy Sihanouk”, siç e quante Spalding Grei në “Not në Kamboxhi”, arriti që në pjesën tjetër të jetës së tij të vepronte sikur të ishte po aq i padrejtë sa edhe masa e madhe e Khmers.
Gjëja e dytë për të kujtuar në lidhje me Sihanouk është se kur ai vendosi e filloi të kalojë shumë kohë jashtë vendit, pasi u rikthye në fronin e tij, ai u transferua në Pyongyang. Po, nga të gjitha vendet në tokë, Pyongyang – ku regjimii i çmendur i Kim Il Sung po vriste njerëzit e vet me miliona nga uria (dhe ata ishin ata me fat që nuk u dërguan në gulagët e Koresë së Veriut). Kjo është ajo ku Sihanouk u ndje si në shtëpi, në një vend ku pothuajse asnjë qenie tjetër njerëzore, me zgjedhje të mundshme nuk do të dëshironte të shihte si luksoze, si mysafiri i një dinastie tjetër që pretendonte të ishte mishërimi i njerëzve, jetën e të cilëve ai e treti në një shkallë epike dhe pa falje.
Gjëja e tretë që duhet të mbani mend, është vendosja e Sihanouk nën strehën Khmerëve dhe lidhja e fortë për Pyonyang në mendje, është gjëja e parë që do t’ju tregojë se edhe pse shumica u nëpërkëmb, përsëri populli kamboxhian mbeti gjithmonë plot respekt, madje edhe adhurues ndaj tij. Në vend që ta shihnin si personifikim të historisë së tyre të mjeruar të shekullit të njëzetë, ata imagjinuan e panë tek ai një lavdi kombëtare që ai kurrë nuk e përfaqësoi përveçse në fantazi. Ashtu si ideologjia e çoroditur e Pol Potit për asgjësimin në emër të origjinalitetit nacionalist, mirazhi i monarkizmit Kmerian – që mbreti ishte madhështia e kombit dhe lavdia e mishëruar – u shtua në Paris, kokëfortë ndaj realitetit historik. Kur Francezët kolonizuan Indokinën në fund të shekullit XIX, ata zbuluan tempullin e mrekullueshëm dhe kompleksin e pallateve të Angkorit të varrosura thellë në xhungël. Duke kuptuar se Kamboxhia dikur ishte ndër fuqitë më të sofistikuara në tokë, studiuesit francezë inkurajuan kamboxhianët e shekullit XX të imagjinojnë se familja e tyre mbretërore dekadente dhe kryesisht e pafuqishme mbartte të gjitha premtimet për madhështinë e kaluar Kmeriane. Francezët ndërtuan një pallat të ri të zbukuruar mbretëror në Phnom Penh, ku erdhi në fuqi Sihanouku. Pra, nuk ishte aq befasuese që dikush mund të dëshironte të ishte, pasi ndërsa Khmer Rouge filluan sundimin e tyre të vrasjes masive, dyzet e ca vjet më parë, Pol Pot dhe Sihanouk ndaluan të pozonin për fotografi së bashku në rrënojat Angkoriane.
