Veprat duhen gjykuar në kuadrin e kohës
(për letrën e hapur të N. Jorgaqit Kadaresë)
Debati
Debati i ndezur në shtyp ditët e fundit lidhur me letrën e hapur që i drejtoi N. Jorgaqi- Kadaresë prek disa pika nevralgjike në vlerësimin e letërsisë shqiptare nga kritikët dhe studiuesit: analizën objektive të rrethanave historike në të cilat janë shkruar veprat letrare (që edhe strukturalisti Markeze i pranon si “strukturë historike” përbërëse të veprës), çështjen e drejtimit të himnizuar (dikur) dhe të anatemuar e demonizuar (tani) të realizmit socialist, problemin e të pasurit a jo të një disidence në letërsinë shqiptare, çështjen e “letërsisë së sirtarëve” që nuk u botua dot në kohën e diktaturës dhe që tani i drejtohet një publiku të ri dhe ndeshet me një tjetër “horizont pritjeje” (dhe mundësisë së mistifikimeve).
Jemi të mendimit që N. Jorgaqi u nxitua duke hedhur hipotezën e një mistifikimi lidhur me kohën ku u shkrua “Mjegullat e Tiranës” (që vendoset prej tij më 2012 dhe jo më 1958); gjithsesi kjo çështje mund të zgjidhet nëpërmjet ekspertizave të ndryshme.
“Dashuria e Mimozës”
Po mendojmë gjithashtu se Jorgaqi ka pasur të drejtë të kundërshtojë gjykimin nënvleftësues (që niset nga kriteret e sotme) që Kadareja jep (pa e përmendur si titull) për novelën e tij “Dashuria e Mimozës” e shkruar pikërisht në kohën kur letërsia e ideologjizuar dhe, në shumicën e rasteve, mediokre e viteve 50-të u ndesh me avangardën e shkrimtarëve të viteve 60-të që i shkaktoi mjaft të çara mburojës zyrtare të rregullave të “realizmit socialist”. Kjo vepër e Jorgaqit – lirike dhe e freskët (ndonëse vetë shkrimtari e kapërcen estetikisht në vitet e mëvonshme) është e lidhur pikërisht me fillimet e “disidencës estetike”, me orvatjen e krijuesve për të marrë kalanë e letërsisë “nga brenda”, duke futur në mënyrë të fshehtë në të elemente të realizmit dhe të modernizmit.
Në fakt kjo novelë vinte në qendër me guxim temën e dashurisë që në atë kohë shihej si dytësore në krahasim me temat “e mëdha” të luftës apo ndërtimit të vendit, thyente me guxim skemën e “fundit të lumtur”, duke pohuar, në përputhje me realitetin, se mendësia patriarkale ishte ende shumë e fortë; krijonte karaktere të besueshme në bazë të parimeve të realizmit (jo socialist), duke u ndalur në thelbin social dhe psikologjik të tyre (karakteret e kundërta të Mimozës dhe Maries, nga të cilat i pari dallohej për një kompleksitet; nuk ishte heroinë “pozitive”, “luftëtare e së resë”, po zotëronte cilësi objektivisht të mira, zemërbardhësi, ndjenjë solidariteti, aftësi për dashuri të thellë e të sinqertë dhe nga ana tjetër edhe dobësi vullneti, paaftësi për të luftuar deri në fund, sentimentalizëm të tepruar.
Figura e Luanit, protagonistit tjetër, nuk mishëron aspak “heroin pozitiv” skematik të realizmit socialist: është thjesht figura e një të riu ku ndërthuren ana racionale me botën e ndjenjave, disi ëndërrimtar, po edhe realist; figurë që në rrafsh estetik nuk shtjellohet deri në fund, meqenëse nuk e shohim “nga brenda” si Mimozën, po ndriçohet vetëm në disa momente të caktuara si ditari; figurë disi e idealizuar nga shkrimtari që dëshiron t’ia komunikojë lexuesit simpatinë për të, por, e përsëritim, kurrsesi figurë skematike, zëdhënëse e thjeshtë parimesh.
Prandaj, nuk përligjet në asnjë mënyrë qëndrimi skajshmërisht kritik i Kadaresë ndaj këtij personazhi në konsideratat me të cilat ai i paraprin romanit: “M’u duk një tmerr i vërtetë. Dhe ky tmerr lidhej në radhë të parë, me personazhin kryesor që duhej të isha unë vetë … duke kujtuar se më bënte nder (autori – shënimi ynë K.K.) më kishte vënë në qendër të veprës si “hero pozitiv… Personazhi qendror, domethënë unë vetë, isha një student që më rrinte mendja ditë e natë se si pas mbarimit të studimeve të shkoja ku të më dërgonte partia, për t’i shërbyer popullit. Që ia kisha bërë të qartë të dashurës sime studente …. se mbi dashurinë ndaj popullit s’vija asgjë, madje as atë vetë …” (“Mjegullat e Tiranës”, Sh.B.Onufri, 2014, f. 17).
Mendojmë se (duke lënë mënjanë faktin që Kadareja, i cili si mik i Jorgaqit, kishte ndjekur novelën qysh në lindjen e saj, s’kishte pse priste gjysmë shekulli për t’ia shfaqur mikut të vet pakënaqësinë për vizatimin e protagonistit) personazhi konkret i novelës nuk i përgjigjet këtij karakterizimi: ai është një i ri normal, me ndjenja normale, midis të cilave është edhe ëndrra për t’i shërbyer popullit (të cilit në fakt i ka shërbyer se vjen nga radhët e mësuesve), po edhe dashuron sinqerisht vajzën që ka zgjedhur, i do dëfrimet e moshës së vet (madje ankohet natyrshëm për varfërinë e vet si student, një tipar ky që s’do t’i shkonte një “heroi pozitiv”, të prirur për sakrifica).
Jemi të mendimit se Kadareja gabon duke ia kundërvënë njëra- tjetrës dy veprat me subjekt të ngjashëm që u frymëzuan nga i njëjti episod real, “Dashurinë e Mimozës” së Jorgaqit dhe romanin e vet “Mjegullat e Tiranës” për shkak të pjesëmarrjes së pretenduar të së parës në veprat e “realizmit socialist” dhe shmangies së të dytës nga ky drejtim, dallim që quhet “thelbësor” dhe “fatal” dhe duke shprehur “mllefin” për pozitivitetin e vet “të padurueshëm’ si edhe duke pohuar se ishte shpikur një mallkim i ri “të pafsha hero pozitiv në një roman të realizmit socialist”! (Po aty, f. 18).
Qëndrimi i Kadaresë në këtë drejtim na duket, jo vetëm i gabuar, i skajshëm, prej kritizeri, po edhe antihistorik: ai gjykon për një vepër të fillimit të viteve 60 nga pozitat e sotme. Dhe kështu lind një paradoks: një vepër që u gjykua me “të meta ideore” nga kritika sociologjike e kohës (aq sa përkthimi i saj italisht nuk u lejua të qarkullojë), sot na dalka një vepër “konformiste” e përsosur!
Rinia e asaj kohe
Nuk po themi se “Dashuria e Mimozës” ka qenë kryevepër në rrafshin ngushtësisht estetik. Themi se ajo në atë kohë dëshmonte për guxim nga ana e autorit që u ndesh me redaktorët dhe kritikën konformiste të atyre viteve, që i dërgonte një mesazh rinisë së kohës, lexuesve dhe shkrimtarëve të ardhshëm për hapje ndaj rregullave të ngurta të një drejtimi i cili po shndërrohej në neoklasicizëm. Këtë mesazh rinia e kohës në të cilën bënte pjesë dhe e nënshkruara, e receptoi me entuziazëm (mbaj mend se shokët e mi gjimnazistë të asaj kohe e lexuan veprën që në bocat e shtypit të cilat ia morën një redaktori dhe e qarkulluan dorë më dorë në një gjendje ekzaltimi).
Mbaj mend sesi nëna ime, kritike letrare e poete, përfaqësuese e brezit të viteve 30, shprehu menjëherë dëshirën ta përkthente italisht këtë novelë dhe në fakt e përktheu (ndonëse përkthimit në atë kohë iu ndalua qarkullimi).
Madje edhe sot kjo novelë – ndonëse autori i saj e ka kapërcyer estetikisht në vepra si “Manastiri i dashurisë” apo “Na ish një herë një dashuri” – ruan një freski që i vjen nga lirizmi dhe çiltërsia. Dhe si e tillë u vlerësua edhe nga botuesit italianë.
“Mjegullat e Tiranës”
“Mjegullat e Tiranës” spikat, padyshim, për nivel të lartë estetik dhe dëshmon për një pjekuri të hershme estetike të Kadaresë. Po ky roman nuk u botua. Nuk u ndesh konkretisht as me redaktorët, as me kritikën e kohës. Autori për arsyet e veta (ideore? estetike ?) nuk e botoi. Vepra nuk komunikoi me publikun e atyre viteve (pamundësi objektive? Po ndonjë vepër tjetër e Kadaresë që thyente skemat si “Përbindëshi” arriti të shohë dritë. Edhe romani i tij i parë i botuar “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” thyente “horizontin e pritjes” së kohës dhe do të ngjallte debate, pa përmendur mandej vepra vërtet disidente si: “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave” ose “Koncert në fund të dimrit”).
Kjo vepër mund të shihet nga studiuesit e letërsisë në kuadrin e zhvillimit të Kadaresë si autor, të zigzageve në krijimtarinë e tij, po në arenën e komunikimit me publikun hyri vonë.
Në rrafsh estetik, si vepër e realizuar, ruan aromën e vet. Në atë kohë do të kishte thyer “horizontin e pritjes”, do të përbënte risi.
Pra, “Mjegullat e Tiranës” mund të qëndrojë lart si dukuri estetike, po nuk u bë fakt letrar në atë kohë siç u bë përkundrazi “Dashuria e Mimozës”, të cilën do ta përfshinim në realizmin kritik dhe jo në realizmin socialist.
Le t’i rikthehemi debatit në shtyp: çuditërisht Kadareja s’e ka dhënë ende përgjigjen e vet “letrës së hapur” të kolegut të tij; në vend të tij janë përgjigjur botuesi dhe admiruesit e tij.
Ndër artikujt e botuar më ngjan disi e skajshme indinjata e Spartak Ngjelës, e shprehur në aforizmin “Shenjtorët nuk preken” në artikullin e tij të botuar te “Gazeta Shqiptare” e datës 24 korrik 2014, ku afirmohen vlerat evropiane të veprës së Kadaresë, madje edhe disidenca e tij dhe jepet mendimi se Jorgaqi “atakon” një shkrimtar “me staturë botërore” me qëllim për t’ia zbehur vlerat veprës së tij. Madje në këtë shkrim hidhet dyshimi se Jorgaqi përpiqet në këtë mënyrë të mbrojë “realizmin socialist”.
Në fakt, Jorgaqi nuk ia hedh poshtë Kadaresë gjithë krijimtarinë, po ndalet në një vepër të tij që në të vërtetë nuk i shton shumë lavdisë së shkrimtarit, as konflikteve të tij me diktaturën.
Jemi të mendimit që Jorgaqi kishte plotësisht të drejtë të mbronte veprën e vet nga kritika negative e padrejtë e Kadaresë, madje edhe vepra të tjera me vlerë të botuara në atë kohë, çka nuk do të thotë se mbron “realizmin socialist”, po ato vlera që i mbijetuan kohës (si i mbijetoi, ta zëmë, vepra e Dantes rënies së perandorive mesjetare apo vepra e D’Anuncios rënies së diktaturës fashiste). Jo të gjitha veprat e shkruara në diktaturë mund të identifikohen me “realizmin socialist”, madje vetë ky drejtim në vende të tjera evropiane mundi të jepte vepra të nivelit të lartë, meqenëse e keqja nuk qëndronte në vetë drejtimin, po në degjenerimin e tij nën trysninë e partisë-shtet dhe sociologjizmin vulgar.
N.Jorgaqi i kaloi caqet duke shfaqur dyshime për një mistifikim nga ana e Kadaresë lidhur me romanin e fundit, duke mos pasur, as fakte të sigurta, as argumente të mjaftueshme (heshtja e Kadaresë për atë roman mund të shpjegohej shumë mirë me pakënaqësinë e tij me këtë vepër apo me vetëcensurën).
Si Kadareja ashtu edhe Jorgaqi e kanë konsoliduar tashmë vendin e tyre në hartën e letërsisë shqiptare (ndonëse mund ta plotësojnë ende). Gjykimin përfundimtar për ta do ta japë kritikja më e mirë – koha.
Ndërkaq do të ishte me vend që të dy shkrimtarët të respektonin krijimtarinë e njeri-tjetrit dhe që palët e tjera të mos i hidhnin benzinë zjarrit të kontradiktave midis tyre.