James Pettifer dhe Adem Demaçi gjatë promovimit të librit në Prishtinë
Cilat ishin fillesat e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës
Pas prishjes së Titos me Stalinin në vitin 1948, ishte më se e pritshme që edhe Shqipëria të kthente pllakën dhe të shkëpuste marrëdhëniet me Jugosllavinë. Në bisedime mes Tiranës dhe Moskës, Enver Hoxha, Mehmet Shehu dhe ambasadori sovjetik në Tiranë, Dimitri Çuvahin, kishin diskutuar mundësinë e krijimit të një force ushtarake për të përmbysur Titon. Mehmet Shehu e kishte bërë të qartë, kryengritja e armatosur do të niste nga Kosova. Për të krijuar terrenin e nevojshëm, Shqipërisë i duhej më parë të krijonte një rrjet spiunazhi në Kosovë dhe Jugosllavi. Kështu ndodhi që Enver Hoxha filloi të rekrutonte të rinj nga shqiptarët e Maqedonisë, për t’i trajnuar dhe për t’i hedhur më pas në terren. Në librin e tij “Ushtria Çlirimtare e Kosovës – Nga një luftë e fshehtë në një kryengritje të Ballkanit 1948-2001”, historiani James Pettifer tregon si nisi të krijohej ky rrjet dhe arsyet e dështimit. Pettifer na sjell historinë e njërit prej të infiltruarve, Zijadin Qiras, i cili fatkeqësisht nuk arriti ta çonte deri në fund misionin e tij dhe të kryente dënimin prej 12 vitesh në burgjet e Jugosllavisë. Pas dënimit, ai mërgoi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku shkroi dhe librin “Qelia 31” (“Cell number 31”), ku tregon vuajtjet në burgjet jugosllave.
Jeta aventurore e një njeriu të tillë si Zijadin Qira ilustron paradigmën enveriste për Kosovën në ato vite dhe përpjekjet e Tiranës për të filluar ndërtimin e një platforme brenda Kosovës për një kryengritje të ardhshme. Qira u lind në vitin 1932, në fshatin Veleshtë, në Maqedoni, rreth 13 kilometra në veri të Strugës dhe vetëm tetë kilometra larg kufirit me Shqipërinë. Në ditët e sotme, Veleshta shtrihet mes fushave të rregullta me misër, mu poshtë vendkalimit të Qafë-Thanës dhe ka një reputacion të rrezikshëm si qendër e kontrabandës dhe e tregtimit të paligjshëm. Të afërmit e Qiras kishin qenë zyrtarë të ulët otomanë në Strugë dhe në Ohër dhe disa ishin larguar në Turqi në periudhën ndërmjet luftërave. Vendbanimi mbi kodër ndodhej mu poshtë vendkalimit kufitar midis dy vendeve. Veleshta ka një histori të dhunës dhe të shpërnguljes së popullsisë, që daton shumë herët, përpara Luftës së Dytë Botërore. Pasi Ushtria serbe mori kontrollin e Ohrit në Luftën e Dytë Ballkanike, në vitin 1913 dhe dëboi bullgarët, qindra shqiptarë, në veçanti ata me pozitë të lartë në sistemin otoman, ikën nga Ohri dhe Struga për të gjetur strehë në kodrat dhe për t’u hapur rrugën kolonëve të rinj ortodoksë jugosllavë. Shumë nga këta njerëz ishin veteranë të Ushtrisë serbe, të shpërngulur aty nga Beogradi mbretëror, të cilëve u dhanë tokë nga çifligjet e vjetra otomane në veri të liqenit të Ohrit, sipas modelit romak të kolonizimit ushtarak. Shqiptarët myslimanë shpejt u bënë të padëshiruar në Ohër dhe Veleshta u zgjerua, nga një komunitet i vogël pastoral, në një fshat të madh të të dëbuarve të Ohrit në ato vite. Këta refugjatë të deklasuar dhe të izoluar në vendin e tyre, shpesh me origjinë nga sëra e bejlerëve ose e agallarëve, ishin shumë të hapur ndaj ideve radikale, qofshin ato nacionaliste apo komuniste, pak a shumë si në Greqi, ku refugjatët e Azisë së Vogël, pas vitit 1922, përbënin një komponent jashtëzakonisht të madh të lidershipit fillestar të Partisë Komuniste Greke (KKE). I njëjti proces ndikoi gjithashtu edhe te zyrtarët ish-otomanë dhe pronarët e tokave në jug të Shqipërisë, kësisoj liderë të spikatur komunistë nga jugu, si Adil Çarçani, vinin nga këto rrënjë të pronarëve të shpërngulur otomanë.
Libri i profesorit James Pettifer
Në kohën e shpërbërjes së okupacionit të Boshtit, Qira ishte një i ri idealist, i cili donte të luftonte për liri. Ai u takua fillimisht me partizanë shqiptarë në malet përmbi fshat dhe më pas, në moshën gjashtëmbëdhjetë vjeçare, shkoi në Tiranë për të studiuar në Akademinë e re Ushtarake që kishin hapur komunistët. Njësitë partizane shqiptare operonin pranë kufirit dhe po rekrutonin shqiptarë të Maqedonisë nga fshatrat. Qira kishte qenë dëshmitar i masave ndëshkimore kundër popullsisë vendëse shqiptare nga Brigada IV Bullgare në vitin 1944, në të cilën u vranë mbi tre mijë shqiptarë nga zona e Strugës. Fillimisht në vitet 1946-47, pikëpamjet radikale antiserbe dhe antijugosllave i sollën rrezik në Tiranë dhe ai mund të ketë mbijetuar vetëm për shkak të kontakteve që kishte me familjen e Liri Belishovës, gruaja komuniste me pozitë të lartë në Tiranë, anëtare e Komitetit Qendror dhe një heroinë partizane shqiptare. Por, kur erdhi prishja e Jugosllavisë me Stalinin në vitin 1948, pikëpamjet e deritanishme radikale antijugosllave të Qiras u kthyen në dituri tradicionale në Tiranë dhe, në një nga zigzaget e tij të shumta në politikë, Hoxha e përkrahu kauzën e Kosovës deri diku, në orën më të errët të saj.
Enveri dhe Titua
Si një rreng për të siguruar një histori mbrojtëse, Zijadin Qira ishte pjesë e një grupi në Akademinë Ushtarake, i përzgjedhur për të komanduar krijimin e celulave për të inskenuar një “revoltë” kundër Enver Hoxhës dhe në favor të pikëpamjeve të Titos. Kjo gjë do të publikohej dhe të ekspozohej më së miri në shtypin e partisë në Tiranë. Më pas, ai do të “arratisej” në kufirin me Jugosllavinë, ku do të kërkonte azil politik. Me të shkuar në Kosovë, ai do të bënte çdo përpjekje për të depërtuar në Policinë e sigurisë dhe do të bëhej një agjent sekret i Tiranës. Në klimën e represionit të thellë që ekzistonte në atë kohë dhe me efikasitetin e aparatit të sigurisë jugosllave, kjo ndërmarrje ishte e destinuar, në mënyrë të pashmangshme, për të përfunduar keq dhe, në vitin 1951, Qira u arrestua dhe u fajësua për spiunazh nga një Gjykatë ushtarake, e cila e dërgoi me burgim afatgjatë. Në pamje të parë mund të duket se kjo kishte qenë një përpjekje donkishoteske, tepër ambicioze dhe e keqplanifikuar. Megjithatë, ajo fillon të përcaktojë shembullin për thuajse të gjithë aktivitetin e ardhshëm kundër Jugosllavisë, të organizuar nga Shqipëria deri në vitet ‘90. Në vitet ‘50, superfuqia në sfondin e aktivizimit shqiptar ishte Rusia, në vitet ‘90 ishin Shtetet e Bashkuara. Enver Hoxha mund të siguronte informacione sekrete në terren për të fituar favor te mbështetësit e tij superfuqi. Me kalimin e viteve ‘50 pati një ndryshim të theksit, me prioritetet e spiunazhit të Tiranës për llogari të Moskës, që po i prishnin të gjitha përpjekjet për të ndërtuar një ushtri të rezistencës. Megjithatë, ideali i një ushtrie kosovare nuk u shua asnjëherë. Gjyqi i vitit 1956 për spiunazh në Prishtinë hyn në këtë paradigmë, edhe pse është e dyshimtë nëse Noel Malcolm ka të drejtë kur thotë se kishte pak prova për aktivitet hoxhist në këtë ngjarje. Në një gjyq që kuptohej se bëhej për demonstrim, autoritetet jugosllave arrestuan dhe burgosën disa kosovarë të mirënjohur, që pretendohej se gjoja punonin me shërbimin sekret shqiptar. Si rrjedhojë, ata kryen dymbëdhjetë vjet në burg. Për një vend jopopullor dhe të rrethuar si Shqipëria, spiunazhi ishte i rëndësishëm, i ngjashëm me pozitën e disa vendeve në botën e ditëve të sotme, ashtu siç dëshmon statusi i Mosadit në Izrael. Në aktivitetin e tij të mëvonshëm, Qira, si rezident për një kohë të gjatë në SHBA, mbeti një aktivist nacionalist dhe luajti një rol të spikatur në vitet e fundit të jetës së vet, në qytetin e Nju Jorkut, për ndërtimin e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Pas lirimit nga burgu dhe mërgimit të tij në Shtetet e Bashkuara, Qira shkroi se “e vetmja gjë që po përpiqesha të bëja, ishte të përgatisja njerëzit për kalbjen e pashmangshme të regjimit komunist jugosllav… nëse mund t’i organizoja të rinjtë dhe t’i përgatisja për kohën kur ata mund të kërkonin ndihmë nga Perëndimi, ne do të ishim një vend i lirë”.
Deklarata
Deklarata e tij, në dukje e thjeshtë, mishëron disa tematika kyçe në raportin reciprok mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë në atë kohë dhe natyrën e luftës së fshehtë për një ushtri kryengritëse kosovare në të ardhmen. Për të penguar aksionin radikal, jugosllavët mund të mbështeteshin në familjen ultrakonservatore patriarkale kosovare me guximin e saj të madh fatalist mysliman. Të moshuarit në fshatra kishin ndjenja të forta nacionaliste po aq sa dhe të rinjtë, por pas disfatave për kauzën e tyre në periudhën e viteve 1943-1949, kishin pak dëshirë për rezistencë të drejtpërdrejtë dhe akoma më pak aftësi për ta organizuar atë. Modeli i tyre i rezistencës ushtarake i heroizmave kaluar mbi kalë, bazuar në çetën e shekullit të nëntëmbëdhjetë, ishte mundur bindshëm në Drenicë, nga luftimi i mekanizuar i partizanëve titistë në vitet 1944-1949. Përkrahësit për të infiltruarit enveristë, si Qira, në fundin e viteve ‘40 dhe në fillim të viteve ‘50 duhet të përfshijnë mbështetjen te të rinjtë, ashtu siç Ushtria Çlirimtare e Kosovës pas vitit 1995 u mbështet më së shumti te të rinjtë dhe tek ata që ishin fare të rinj. Ajo do të kërkonte gjithashtu një model të ri ushtarak dhe një doktrinë ushtarake të re. Kjo e fundit ishte në një farë mënyre e gatshme, në formën e teorive komuniste të luftës popullore, por nuk ishte aspak e qartë se si mund të zbatohej në Kosovë, ku kishte pak ndërgjegje marksiste dhe aq më pak ndërgjegje politike marksiste-leniniste. Deri në vitet ’60, tekstet kryesore maoiste mbi luftën guerile që do të rishkruanin të gjithë doktrinën e çështjes, ishin të panjohura jashtë Kinës. Një lider potencial ushtarak kryengritës kosovar, ish-komandanti partizan, koloneli Qamil Brovina, i cili kishte një pikëpamje revolucionare dhe një ndërgjegje të klasave, ishte në burg. Partizani tjetër i vetëm kosovar i të njëjtit rang, Fadil Hoxha, ishte më shumë një politikan në uniformë, sesa një ushtar revolucionar dhe një oportunist politik që ua kishte dorëzuar fatin e vet Titos dhe jugosllavëve në vitin 1948.
Së dyti, Qira dhe mbështetësit e tij të shërbimit sekret kishin që atëherë ndjesinë se modeli i komunizmit jugosllav nuk do të zinte rrënjë në Kosovë si një qeverisje e suksesshme, më shumë se ç’kishte zënë si fokus kundërshtues brenda Jugosllavisë së post-Boshtit dhe me kalimin e kohës do të shpërbëhej. “Reformat” revizioniste nën Titon pas vitit 1948 tashmë kishin sjellë si rezultat elemente të kapitalizmit tradicional në shkallë të ulët. Një ngjarje kryesore ishte rënia dhe kolapsi përfundimtar i përpjekjeve të Titos për kolektivizimin e bujqësisë në fillim të viteve ‘50. Në Kosovë, kjo gjë bëri të mundur që familjet e mëdha pronare të kërcënuara të mbanin disa nga tokat e tyre të para vitit 1939 dhe disa nga pronat e tyre urbane në qendrat e vjetra otomane si Vushtrria…
(Vijon nesër)
Pergatiti për dossier: Zëri i Kosovës
