*Veteran
Ka gati një çerek shekulli që hidhet baltë mbi luftën e shqiptareve, të cilët në kuadrin e luftës së gjithë popujve të pushtuar të Europës kundër hordhive fashiste, dhanë ndihmesën e tyre, përfshi edhe gjakun e bijve më të mirë, për fitoren përfundimtare mbi forcat më të errëta të shekullit XX.
Të gjitha luftërat që u bënë nga popuj të ndryshëm, me kontributet e tyre, kush më të madh e kush më të vogël, të marra së bashku, përbëjnë atë që quhet L. II. B. Sa për emërtimin e luftës tonë, i cili u shkakton alergji disave, do të doja t’u kujtoja një të vërtetë të pranuar nga kushdo: emrin fëmijës ia vënë ata që e lindin dhe e rritin, pra prindërit, dhe askush tjetër nuk ka të drejtë t’ia ndryshojë si t’i teket, e ca më pak ata që kanë dashur ta mbytin atë fëmijë që në djep. Edhe Luftës Nacionalçlirimtare ia vunë emrin ata që e bënë, prandaj ajo, historikisht, do të quhet ashtu si të gjitha ngjarjet historike që e kanë marrë emrin atëherë kur kanë ndodhur, dhe jo sipas orekseve të ndryshme të qeveritarëve që vijnë më pas.
Një vërejtje tjetër, tek, e cila dua të ndalem pak më gjatë është “ngatërresa”, që bëhet shpesh nga shumë historianë të tjerë keqdashës, me termin nacionalist dhe kolaboracionist ose kuisling. Mendoj se ka një hendek të madh ndarës midis këtyre dy kategorive. Në “Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe” bot. V. 2002 jepet ky përkufizim për termin nacionalist: Atdhetar që kërkon çlirimin e vendit nga pushtimi i huaj. Në po atë fjalor, për termin kolaboracionist, thuhet: Ai që bashkëpunon me armikun dhe tradhton atdheun e vet. Pra, kolaboracionist, e përkthyer në shqip do të thotë bashkëpunëtor i armikut. Unë nuk besoj që ata, të cilët “e ngatërrojnë” këtë përcaktim nuk e dinë këtë. Atëherë pse e bëjnë? Pse orvaten të përziejnë “grurin me egjrën”? Në të gjitha vendet e Evropës, nacionalistë të vërtetë qenë ata që luftuan në radhët e para të forcave çlirimtare të vendeve të tyre kundër pushtuesve fashistë. Unë, duke i pas njohur edhe personalisht disa prej nacionalistëve tanë të vërtetë, do të shtoja se, për kushtet e vendit tonë, duhet të quhen nacionalistë të vërtetë edhe ata që nuk u përzien, që u shmangën nga lufta sepse nuk u pëlqente orientimi komunist që kishte marrë Lufta Nacionalçlirimtare, por nuk u hodhën në prehrin e armikut dhe nuk iu kundërvunë me armët e pushtuesit pjesës tjetër të atdhetarëve që e bënë luftën.
Shpesh nëpër shkrimet përkujtimore keqdashëse, kur flitet për LANÇl, kalojnë në periudhën e pasçlirimit dhe thonë: “Çfarë na solli ajo luftë, më mirë të mos ishte bërë fare, pasi u vendos regjimi diktatorial”. Dua t’u kujtoj gjithë atyre që mendojnë kështu se, 99 për qind e atyre që bënë luftën as që e kishin idenë se çfarë do të ndodhte kur të shporrej armiku nga trojet tona. Ashtu si nuk pyetën për një gjë të tillë as luftëtarët tanë të lirisë në shekuj, si Ded Gjo Luli, Isa Boletini, Rrapo Hekali, Gjoleka, luftëtarët që hodhën në det ushtrinë italiane në v. 1920 e shumë e shumë të tjerë. Ata kishin vetëm një qëllim: të shporrej pushtuesi nga vatrat e tyre dhe për këtë qëllim sublim, një pjesë e tyre, dhanë edhe jetën në lule të rinisë. Ju siguroj se, sikur ata që luftuan e derdhën gjakun gjatë LANÇl ta dinin se çfarë i priste, se mbi kokën e tyre do të vendosej “shpata e Demokleut” e diktaturës së “proletariatit”, jo vetëm nuk do të flijonin jetën, por as që do të bëheshin pjesë e saj.
Por me këtë rast nuk duhet lënë pas dore edhe një fakt tjetër me shumë rëndësi, madje do ta quaja me rëndësi historike. Edhe nacionalistët e vërtetë kanë fajin e tyre për atë që ndodhi gjatë dhe pas luftës, pasi propagandës së shfrenuar komuniste të paraluftës për “parajsën sovjetike në Rusi”, ata nuk i kundërvunë faktet e gjalla të krimeve të vërteta staliniane dhe të varfërisë ekstreme që sundonte në Rusi, fakte që ata i dinin më mirë se kushdo tjetër. Ata nuk iu kundërvunë romanit “Nëna” të Maksim Gorkit, i cili u bë “bibla” dhe “kurani” i të rinjve shqiptarë të para dhe gjatë luftës, dokumente e libra të tjera, ku të tregohej rreziku që i kanosej Shqipërisë nga ajo murtajë. Një qëndrim shpërfillës kësisoj i nacionalistëve të vërtetë është i pafalshëm. Këtu është me vend të përmendim një thënie të Napoleon Bonapartit: “Bota vuan, jo për shkak të dhunës së njerëzve të këqinj, por për shkak të heshtjes së njerëzve të mirë”. Përveç kësaj, një faj tjetër gjithaq i pafalshëm i nacionalistëve të vërtetë ishte mospjesëmarrja në luftë kundër pushtuesit duke ua lënë atë në dorë komunistëve, dhe jo vetëm kaq, por duke u shprehur se “ata që luftojnë maleve janë një grusht kriminelësh” (F. Quku. “Kujtime”). Me këto mendime, një pjesë e tyre u futën në shërbim të pushtuesve dhe luftuan kundër forcave çlirimtare. Pas fitores së forcave çlirimtare, fati i kuislingëve është i njohur: Ata marrin dënimin e merituar. Mjafton të përmend vetëm një fakt të njohur historik. Kur u çlirua Franca, gjenerali De Gol, vetëm në Paris pushkatoi 2000 kolaboracionistë të nazistëve, dhe nuk besoj se ka ndonjë njeri të fantaksur të thotë se udhëheqësi legjendar i Rezistencës Franceze ishte komunist, dhe e anasjelltë, gjenerali Peten, i cili bashkëpunoi me hitlerianët, duke vrarë e përndjekur pjesëtarët e rezistencës franceze, një nga më të fuqishmet në të gjithë Europën e pushtuar, ishte antifashist. Nisur nga sa u rreka të argumentoj më sipër, e quaj pa vend ironinë e disave që shkruajnë ndonjëherë se: “…dëshmitarë okularë që kanë mbijetuar nga periudha e luftës numërohen me gishtat e dorës dhe megjithatë, ora e gjykimit ka mbetur e njëjtë, pa lëvizur, siç u përcaktua diku në Përmet apo Labinot, me të njëjtin gjykim anakronik” (!). A nuk na thonë këta zotërinj, ku duhet të përcaktoheshin datat përkujtimore të LANÇl, atje ku luftohej, apo nëpër sallonet luksoze të restoranteve e hoteleve të Tiranës ku, të ashtuquajturit nacionalistë, por që në të vërtetë ishin kolaboracionistë, luanin bixhoz e pinin “Kronenburg”?
Ka ndonjë “të interesuar personalisht” që i quan “anti-italiane” dhe “antigjermane” qeveritë e krijuara nga pushtuesit? A thua vërtet nuk e kuptojnë këta zotërinj se e vendosin veten përpara një paradoksi? Sipas tyre del që qeveria e Vërlacit, e cila i dorëzoi kurorën e Skënderbeut mbretit të Italisë fashiste, Viktor Emanuelit III, apo ajo e krijuar më pas e kryesuar nga Mustafa Merlika Kruja, në të cilat kishte edhe ministra, detyrë direkte e të cilëve ishte të përhapnin ideologjinë fashiste në radhët e popullit shqiptar, ishin anti-italiane(!) Apo qeveria e krijuar nga forcat gjermane, të cilat zëvendësuan Italinë e kapitulluar, bashkë me “regjencën” ishte “anti-gjermane”. Pavarësisht nga “argumentet” që mund të sillen në mbrojtje të këtyre deklaratave, ato janë të qepura me pe të bardhë dhe u vjen erë e keqe që së largu. Këtë nuk mund ta pranojë asnjë logjikë e shëndoshë dhe si e tillë nuk i qëndron dot asnjë lloj kritike. Sa për ilustrim, po sjell vetëm një shembull domethënës: Në procesverbalin e qeverisë kuislinge të kryesuar nga Mustafa Kruja, më dt.17 dhjetor 1942 lexojmë këtë deklaratë të ministrit të punëve të brendshme: “Në tërë Shqipërinë, Vlora… mban sot rekordin e turbullirave. Qeveria mbretërore u përpoq t’i gjeje kësaj plage shërim, pa marrë masa drakoniane. Vlonjatët nuk deshën. Erdhi dita e masave të forta. Dhe prandaj vepra shtypëse do të fillojë nga Vlora (Shih dokumentin përkatës në arkivin e ministrisë së mbrojtjes). Me urdhrin 107/2 të lëshuar në po këtë datë nga kryeministri kuisling Mustafa Kruja dhe mëkëmbësi i mbretit italian në Shqipëri, Jakomoni, thuhej, midis të tjerash: “Do të shkatërrohen shtëpitë dhe pasuritë e të arratisurve” (lexo: pratizanëve – G.Sh). “Do të internohen familjet e të arratisurve…”. Në zbatim të këtij urdhri u dërguan mercenarët, me në krye Halil Alinë e Selim Kaloshin, që bënë masakrat e njohura në krahinën e Vlorës, ku edhe vranë atdhetarin Qazim Koculi dhe prefektin e Vlorës Lele Koçin, por që morën edhe ndëshkimin e merituar nga populli i bashkuar i asaj krahine, përfshi edhe çetën e patriotit nacionalist Hysni Lepenica. Pas këtij fakti, a mund të më thotë ndokush, Mustafa Kruja, ishte më shumë antishqiptar apo anti-italian?
Meqenëse shumë ithtarë të këtyre mendimeve, për të vërtetuar thëniet e tyre u drejtohen kujtimeve të atyre që e kanë jetuar atë kohë, kam të drejtën time ta bëj edhe unë një gjë të tillë.
Një ndër eksponentët më të lartë të Ballit Kombëtar, pikërisht sekretar i përgjithshëm i asaj organizate, ka qenë Faik Quku. Në kujtimet e tij të hollësishme prej dy vëllimesh, botuar tani vonë nga djemtë e tij, autori paraqitet i veshur me uniformën e kolonelit, fotografi e bërë në v. 1944. Pyetja e thjeshtë që del qysh në fillim është: kolonel i cilës ushtrie ishte z. Quku? Dihet nga të gjithë se në atë kohë nuk ka pasur ushtri shqiptare të rregullt që luftonte nazizmin, ama kishte ushtri kuislinge shqiptare që u kishte shpallur luftë atyre trimave patriotë, të cilët përlesheshin në kushte tejet të pabarabarta me bishën pushtuese.
Faik Quku në kujtimet e tij shkruan midis të tjerave se qeveritë shqiptare, që u krijuan gjatë pushtimit fashisto-nazist ishin të detyruara të jepnin llogari përpara përfaqësuesve zyrtarë të lartë të forcave pushtuese. Madje, thekson ai, kur gjermanët pushtuan Shqipërinë, grumbulluan rreth vetes elementë të “Dojçenkulturë”, d.m.th njerëz që kishin studiuar në Gjermani e Austri dhe me ta formuan qeverinë. Mos duhet të pranojmë marrëzinë se gjermanët grumbulluan rreth vetes armiq të tyre? Po kështu, edhe Italia fashiste vendosi në krye të qeverive që krijoi, elementë të cilët kishin jetuar gjatë në Itali si refugjatë politikë antizogistë. E si mund të ishin ata kundër atyre që i kishin strehuar e ushqyer për shumë vite me radhë?
Një fakt tjetër, me të cilin është abuzuar dhe vazhdon të abuzohet, është e ashtuquajtura Shqipëri Etnike që krijuan pushtuesit. Nuk e kuptoj, të jenë kaq miopë këta zotërinj sa të mendojnë vërtet se forcat naziste-fashiste, që kishin pushtuar cep më cep Europën, donin të bënin një Shqipëri të Madhe? Si është e mundur që mjegullnaja e krijuar nga fashistët me prekjen e ndjenjave kombëtare të shqiptarëve, të merret si e mirëqenë? Për ta hedhur poshtë këtë, mjafton vetëm një detaj që jep Faik Quku në “Kujtimet” e tij. Ai thotë se, kur Jakomoni, mëkëmbësi i mbretit italian në Shqipëri, i tha Ali Këlcyrës: “Nuk e kuptoj, ç’keni që na luftoni, ne ju krijuam Shqipërinë e Madhe”, Këlcyra iu përgjigj: “Zotëri, më e madhja që keni bërë ju, është se keni krijuar një koloni italiane të madhe”. Më shkoqur se kaq nuk besoj se mund të thuhet. Një “Shqipëri Etnike”, e cila, ashtu si e gjithë Europa ishte e pushtuar nga fashistët e nazistët, ishte vetëm një iluzion, një tymnajë opiumi, që synonte të përçante shqiptarët dhe të zvogëlonte rezistencën e popullit shqiptar kundër forcave pushtuese fashiste. Të habit fakti që atë “karrem” e hëngrën edhe njerëz me kulturë të lartë si shumë nga ata që “qeverisën” Shqipërinë në ato vite. Një argument tjetër kundër kësaj utopie është edhe fakti se pse pushtuesit i “bashkëngjitën” truallit amtar vetëm Kosovën dhe e harruan Çamërinë? A nuk është edhe ajo pjesë e Shqipërisë, e shkëputur padrejtësisht nga trungu i saj? Arsyeja është fare e thjeshtë: sepse e gjithë ajo sajesë ishte një maskaradë për të fshehur qëllimin e vërtetë të forcave pushtuese, që ishte përçarja e shqiptarëve.
Tek tuk, ndër ne, ka edhe ndonjë nazistin, i cili thotë se lufta jonë qenka bërë vetëm nëpër filma, apo se në Shqipëri nuk ka shkelur këmbë gjermani. Me këta, natyrisht, nuk e vlen të merresh fare, duke i lënë të hallakaten në çmendurinë e tyre. Megjithatë, këtyre zotërinjve mjafton t’u bëj dy pyetje të thjeshta: në qoftë se shqiptarët nuk bënë luftë kundër pushtuesve fashistë e nazistë, po gjithë ata dëshmorë që dhanë jetën në moshën më të bukur, ku u vranë? Ose: Pse forcat pushtuese gjermane, gjatë tërheqjes nga Shqipëria, në fund të v. 1944, i shkatërruan të gjitha urat dhe rrugët që linin pas? Nga kush kishin frikë?
Mendoj se është mungesë informacioni nga ana e tyre (nuk dua ta besoj se është dashakeqe) kur deklarojnë dhe i quajnë përkujtimet e ngjarjeve të LANÇl “mite folklorike dhe ideologjike” dhe bëjnë thirrje që ato të rishikohen. Që historia të rishikohet është dialektike, por që të zhbëhet ajo, është makabre dhe kjo, në gjykimin tim, tregon se ai popull që zhbën historinë e tij, sipas interesave të çastit, pra “që e kthen gunën nga fryn era” nuk meriton të ekzistojë. Dhe unë dua që populli, të cilit i përkas, të jetojë në jetë të jetëve, dhe të vazhdojë të prodhojë ngjarje të tjera historike të lavdishme, si ajo e LANÇl.
Sa për përkujtimin e ndarë të ngjarjeve që kanë të bëjnë me LANÇl, dhe jo vetëm me të, mendoj se, një polarizim si ky yni nuk besoj se ndodh në ndonjë vend tjetër të botës. Vetëm se kjo nuk ndodh kot. Ajo e ka një qëllim. Dhe qëllimi i pjesës radikale, i asaj që mendon se ajo luftë nuk duhej të bëhej, pra që Shqipëria e pasluftës të bëhej pre e fqinjëve grabitqarë, është që gjaku i derdhur në atë luftë të zhbëhet, të fshihet nga historia, pra, praktikisht, as më shumë e as më pak nga ajo që bëri E. Hoxha me historinë paraardhëse, kur thoshte se “Shqipëria lindi kur lindi partia e tij”. Këtë synon edhe prishja masive e lapidarëve dhe e pllakave përkujtimore të LANÇl të shpërndara kudo nëpër atdhe. Në këto kushte, a nuk është hipokrizi që, nga njëra anë të heqësh përmendoren e Heronjve të Vigut (për të përmendur vetëm një shembull) nga qendra ku ndodheshin e ta hedhësh në plehra dhe nga ana tjetër të shkosh të vendosësh kurora në varrezat e dëshmorëve? Kjo, po, që është butaforike, madje bufonatë, dhe jo përkujtim dinjitoz e i çiltër i atyre martirëve.
Këtu tek ne, gjatë luftës, ka pasur edhe rryma të tjera politike, të cilat pretendojnë se kanë luftuar edhe ato për çlirimin e vendit, vetëm se nuk japin asnjë të dhënë se, sa beteja kanë zhvilluar dhe, meqenëse “dasmë pa mish nuk ka”, të na tregojnë edhe sa dëshmorë i kanë dhënë altarit të atdheut (me përjashtim të atyre që u vranë në Grehot të Gjirokastrës më 14 shtator 1943, ngjarje që ha ende debat). Dhe kjo ndodh pasi nuk kanë të tillë, gjë që vërteton se “lufta” e tyre “është zhvilluar” nëpër rrugët e qyteteve të pushtuara, krahas pushtuesve. Këto përfundime unë i nxjerr jo nga ndonjë mllef që kam, por nga kujtimet që kanë lënë vetë krerët e atyre rrymave politike dhe misionarët e huaj që kanë luftuar e punuar këtu gjatë L II B. Ja një shembull kuptimplotë që sjell Faik Quku në kujtimet e tij. Avokati i njohur Skënder Muço nga Tragjasi, ish-anëtar i kryesisë së BK, që nga Vlora ku ndodhej, i shkruante udhëheqjes: “Në qoftë se nuk do të hidhemi të luftojmë edhe ne, unë do të heq dorë nga qenia anëtar i organizatës së Ballit Kombëtar” (F. Quku, vep. cit). Siç dihet ai u largua, formoi Partinë Socialdemokrate dhe, nuk vonoi, u kap nga gjermanët, me bashkëpunimin e ish-prefektit kuisling të Vlorës V. Risilisë, dhe u pushkatua.
