Duke marrë shkas nga botimi në gazetën “x” të disa pjesëve nga libri “Monde effaces souvenirs d’un europeen” të Jusuf Vrionit, po guxoj dhe unë të shkruaj diçka për këtë njeri të madh, që rrethanat e jetës e sollën të njihesha në ditët e para të vitit 1958, në kampin e burgut të punës së detyruar të Rinasit. Një njohje që dora – dorës u kthye në një miqësi të zgjatur ndër vite, deri në ditët e fundit të jetës së tij. Unë dhe shumë të tjerë kishim filluar ta ndjenim mungesën e tij, qysh kur ishte larguar për në Francë. Dera e shtëpisë së Jusufit atëherë ishte gjithmonë e hapur. Ai na priste me zemërbardhësinë e një xhentëlmeni. Tek ai ne gjenim mikun që na ndriçonte mendjen dhe na ngrohte zemrën. Megjithëse ndodhej larg në Paris, jam orvatur të ruaj lidhjet me të me ndonjë letër që i dërgoja, ose ndonjë telefonatë që i bëja.
Meqë ra fjala për bisedat, nuk mund të lë pa nxjerrë në pah një dukuri madhore vlerësimi të thjeshtësisë dhe zemërdlirësisë së tij.
Një darkë, përpara disa vitesh, po shihja ritransmetimin në TV Klan të intervistës së Vrionit me gazetarin Blendi Fevziu. E mora në telefon dhe i them me një ton ngazëllimi:
– Jam duke ndjekur në TV intervistën tuaj.
Por ai m’u përgjigj nga Parisi çartaqefas:
– Pse, prapë po e transmetojnë? – dhe vazhdoi me pak humor. – Sikur s’është fort e hijshme që po e përsërisin.
Pak fjalë, por që thonë shumë. Megjithëse larg, ai nuk i ndërpreu asnjëherë lidhjet me ne, madje më dërgoi librin e tij që porsa ishte botuar në Francë me dedikimin:
“Të shtrenjtit Gëzim, në kujtim të kohës së rëndë, por edhe të ëmbël që kaluam së bashku…
Me dashuri vëllazërore”.
****
Edhe pse këshillonte që, nëse kujtimet e tij do të përktheheshin ndonjëherë, të mos përfshihej periudha e burgut. Ky ishte një amanet dhe amanetin nuk e tret as dheu, thotë populli. Por unë do të përpiqem të cek pak nga kohërat e shkuara, duke përfituar nga miqësia e hershme, gjë të cilën e ka shkruar dhe në kujtimet e tij dhe i thashë, se do të vija në Paris për ta takuar. Ai u gëzua, duke më thënë me atë sinqeritetin e tij:
– Kam pak ditë që kam dalë nga spitali dhe do të zhgënjehesh nga pamja ime. Nuk jam më ashtu siç kam qenë…
– Megjithatë, unë do të vij, sido që të jesh, – i thashë.
Para se të merrja trenin Milano – Paris, si zakonisht, bleva gazeta dhe revista që t’i lexoja gjatë rrugës së gjatë… Kisha filluar të shfletoja faqet e tyre.
Ndërkaq, më afrohet një grua e re, mjaft simpatike dhe më drejtohet:
– Ju lutem, a ka mundësi të ulem në vendin bosh pranë jush, pasi pozicioni i vendit ku jam është në drejtim të kundërt me lëvizjen e trenit. Unë i bëra shenjë pohuese. Ndërkohë, vendet përballë mbetën bosh. U ngrita dhe i thashë:
– Zonjë, po ulem unë në vendin përballë, pasi nuk e kam problem drejtimin e lëvizjes së trenit, kështu që edhe ju do të jeni më e lirë.Ajo më falënderoi. U ula dhe vazhdova të lexoja nëpër rreshtat e gazetave që kisha filluar, për të mos i dhënë shkas që ajo të mendonte se do të përfitoja nga xhentilenca që tregova, për të filluar bisedën me të. Treni kishte hyrë në tokën franceze dhe po i afroheshim Parisit. Më në fund, vendosa të thyeja heshtjen dhe i drejtohem bashkudhëtares:
– Ju, në Paris jetoni?
– Po, – m’u përgjigj ajo.
– Sigurisht që e njihni mirë këtë qytet të madh. Ajo pohoi me kokë. Nxora hartën e Parisit, që e kisha marrë me vete dhe e vura mbi tryezën e vogël që na ndante.
– Mund të më ndihmoni të gjej, se ku ndodhet L.6, Rue Olivier, 75015 në Paris?
Ajo mori planin e Parisit dhe e ktheu nga ana e saj, u hodhi një sy labirintit të rrugëve dhe më tregoi me thoin e gishtit tregues, vendin se ku ndodhej rruga që kërkoja.
– Do të takoni ndonjë njeri atje? – pyeti ajo.
– Po, – i thashë. Kam një mikun tim, Jusuf Vrionin.
Menjëherë bashkudhëtares i ndritën sytë e bukur dhe një ngjyrë e trëndafiltë ia përshkoi fytyrën.
– Unë e njoh Jusuf Vrionin, – tha me entuziazëm. Shtanga.
– Si ka mundësi? – i thashë.
– Jam gazetare dhe kam pasur fatin ta intervistoj. Ai ka një jetë shumë interesante.
Dhe vazhdoi të më fliste me admirim për kalorësin e nderuar me një mori dekoratash të dhëna nga shteti dhe Akademia Franceze. Gjithashtu, dhe për vlerat e një përkthyesi magjik të gjuhës franceze në përkthimet e veprave të Ismail Kadaresë.
Kur i thashë që e njihja dhe Kadarenë, ajo ma ktheu:
– Do të isha e lumtur, sikur të kisha dhe unë atë fat.
Akulli ishte thyer dhe biseda tashmë zhvillohej rrjedhshëm. Jusufi na bëri sikur të ishim të njohur prej kohësh.
Treni mbërriti rreth orës 24.00 në Gare de Lyon dhe ne u ndamë duke u përshëndetur me përzemërsi me njëri – tjetrin, si miq të mirë. Ajo nuk harroi të më porosiste që t’i bëja të fala dhe t’i uroja shëndet nga ana e saj.
Të nesërmen, së bashku me një shokun tonë, L. Beqo, që kishte kohë që jetonte në Paris, shkuam në shtëpinë e Jusufit, ku gjithashtu, na priti e shoqja dhe i biri. Megjithëse spitali vërtet e kishte lodhur, ai mbetej gjithmonë i qeshur në bisedë, i përzemërt në mikpritje, elegant dhe fisnik. Mbasi qëndruam për një kohë të gjatë dhe u çmallëm me njëri – tjetrin, u ndamë duke i uruar njëri – tjetrit shëndet dhe jetë të gjatë. Rrugës, duke u kthyer drejt hotelit, më kalonte nëpër mend si në një llambë magjike, e shkuara. I humbur në realitetin e rrugëve të zhurmshme të Parisit, të ndriçuara nga dritat shumëngjyrëshe, ngjarjet e së shkuarës, të strukura në qoshe të kujtesës, filluan të ngërthehen në ato ditë, kur për herë të parë u njoha me Jusufin. Ai ishte idhulli i brezit tonë (që ndodhej në “anën tjetër të barrikadës”). Tek ai shihnim eruditin, fisnikun, sportistin, pse jo dhe kryeministrin ose presidentin e ardhshëm të një shteti demokratik që ëndërronim. Shpresonim atëherë se ajo ditë do të ishte e afërt, por fatkeqësisht, kishte qenë thjesht një ëndërr e bukur, sepse nuk u realizua kurrë. Së pari, Isufin e kisha takuar në vitin 1958 në Rinas, natyrisht jo në aeroport, por në kampin – burg të punës së detyrueshme, ku të burgosurit ndërtonin pistën e aeroportit. Pyeta Vilin, Tanushin dhe shokë që i njihja, por më thanë se ka shkuar në burgun e artizanatit, dhe do të kthehej. I etur për të mësuar diçka më shumë nga ç’kisha dëgjuar për të, ngacmoja shokët që të më tregonin histori nga jeta e tij… Ndër të tjera, njëri prej tyre më tha se Jusufi ishte njëkohësisht dhe njohës shumë i mirë i muzikës xhaz.
E kundërshtova, mbasi mendoja me injorancën time, se muzika xhaz i përkiste periudhës së pasluftës, pas ardhjes së amerikanëve në Europë… Por isha gabuar! Kur Jusufi u kthye prapë në kamp, më befasoi me njohuritë që kishte në këtë gjini. Këputi nga mesi i një fletoreje me katrorë një dyfletëshe dhe filloi të rreshtojë nëpër kuadratet e 4 faqeve titujt e këngëve të muzikës xhaz, pastaj më thoshte:
– Vëri gishtin njërit prej këtyre numrave, – më thoshte, dhe pasi unë e bëja këtë, ai i hidhte një sy e fillonte të rrihte kofshën me dorën e djathtë, duke filluar të këndonte me zë shumë të ulët (pasi ishte e ndaluar kënga) melodinë e shoqëruar me fjalë anglisht. Ai njihte mirë orkestrat e muzikës xhaz të Parisit. Në melodinë e tij harmonia lidhej me vizionin modern. Ai më befasonte çdo ditë. Ishte një enciklopedi e gjallë. Këto kaloja nëpër mend, derisa mbërrita në hotel. Gjumi s’donte të më kapërthente, megjithëse sytë i mbaja mbyllur. Më kishte kapluar një nostalgji e një kohe që kishte të bënte me rininë tonë, e një kohe që ishte zhdukur dhe e pamundur për t’u përsëritur. Isha kthyer në Atdhe! Mandatin e vdekjes së Jusufit e përjetova me dhimbje. S’kisha shumë ditë që isha ndarë prej tij. Kjo ma lehtësonte traumën e humbjes së mikut tonë të nderuar. U ndodha edhe unë, si shumë të tjerë, në orët e prehjes së tij finale dhe i hodha një grusht dhe mbi varr. Në fund të këtyre kujtimeve më vjen ndërmend thënia e Borgesit: “Njeriu është injorant, ai nuk di asgjë, kur nuk di as ditën e vdekjes”. Kurse unë do të shtoja se njeriu nuk di as ditën e lindjes, prandaj është dy herë i paditur.
