Ditë dhe net për çlirimin dhe mbrojtjen e Dibrës

1592
Sigal

Abdurahim Ashiku

Me rastin e 75-vjetorit

(Fragmente nga ditari “Shtigjet e lirisë” të Haki Stërmillit)

Një betejë epike në një trevë historike ku ishin zhvilluar 18 nga 25 beteja fitimtare të Gjergjit të Gjon Dibranit-Skënderbeut, pak e njohur, pak e përshkruar, shumë pak e vënë në panteonin e Luftës së Madhe Antifashiste Shqiptare, luftë që do ta radhiste Shqipërinë e vogël në familjen e madhe botërore antifashiste. Ngjarja, e denjë për filma hollivudianë, zhvillohet në një qytet, “kokën e prerë” në mënyrën më makabre të Konferencës së Londonit 1913, në Shehër të Dibrës apo në Dibrën e Madhe, siç e quajnë dibranët. Zhvillohet edhe në Peshkopi, fshatin që u bë qytet si në biologjinë e bletës kur i vrasin mëmën. Zhvillohet pak javë nga koha kur Gjenerali Ajzenhauer njoftonte nëpërmjet Radio Algjerit se “qeveria italiane iu është dorëzuar pa kushte forcave tona të armatosura…” Kishte kapitulluar Italia fashiste. Në qytetin e Dibrës ishte dislokuar një nga divizionet më të mëdhenj të ushtrisë italiane. Lakmia për plaçkë e një pjese që nuk kishte shkrepur asnjë fishek kundër pushtuesit fashist, por edhe për pushtet, nga njëra anë dhe formacioneve luftarake të organizuara në Ushtrinë Nacional Çlirimtare (Labinot korrik 1943) në nivel çetash e batalionesh partizane u ndodh në një ballafaqim vrasës. Partizanët, si e vetmja forcë ballafaquese me armë, guxojnë dhe i shkojnë në zyrë gjeneralit italian Aci, komandant i divizionit “Firence”. I kërkojnë kapitullimin pa kushte. Gjenerali pranon. Dibra e Madhe çlirohet pa gjëmën e pushkëve. Në skenën e betejës për Dibrën ishin të pranishëm krerë me emër të “Ballit Kombëtar” dhe “Legalitetit” si Mithat Frashëri, Hasan Dosti, Abas Kupi e të tjerë ashtu si ishin të pranishëm komandantë me emër të formacioneve partizane si Haxhi Lleshi, Baba Faja Martaneshi, Hasan Luma, Ahmet Cami… Haki Stërmilli, shkrimtari i “Sikur të isha djalë”, do të udhëtonte mes plumbave në Dibër e më tej “Shtigjeve të lirisë” me automatik në krah e penë e letër në çantë…“Mendova të mbaj shënime për Luftën tonë Nacionalçlirimtare. Kjo ka randësi për historinë e popullit tonë. Prandaj më duhet me e krye këtë detyrë. Do të përpiqem me ia arrit qëllimit.”- shkruan Haki Stërmilli në faqen e parë të ditarit… Ai, nga 30 korriku 1943 deri më 30 nëntor 1944, do të jetë kronisti i vetëm i kohës që na jep drejtpërdrejt ngjarje dhe personazhe, betejës së madhe për çlirimin e Shqipërisë.“Ky ditar mban erë baruti, shkruan autori, dhe ka njolla të kuqe gjaku, pse asht shkrue në malet e përgjakura nga Lufta çlirimtare. Asht pasqyra e vuajtjeve dhe e sakrificave mbi njerëzore të popullit tonë kreshnik, asht krijesa e heroizmit të rinisë sonë të artë. Ato që pashë, që dëgjova e që jetova gjatë përleshjes vigane të popullit tonë, formojnë landën e kësaj vepre, e cila fillon më 30 korrik 1943 dhe mbaron më 30 nandor 1944”.E pagëzova “Shtigjet e lirisë”.

Tiranë, më 16.VI. 1947

Nga ditari i tij, në 75-vjetorin e ngjarjeve historike në qytetin e Dibrës së Madhe dhe në Peshkopi, shkëpusim disa fragmente…

11 shtator 1943

Çlirimi i qytetit dhe dorëzimi i italianëve u ba me njëfarë rregulli. Më 9 të këtij muaji, një njësit partizanësh, paska hy në qytet dhe paska shkue në zyrë të gjeneral Acit, komandant i divizionit “Firence”. As rojat as edhe oficerët italianë, që i shofin partizanët të hyjnë e të rreshtohen në korridor të zyrës, nuk guxojnë me veprue. Hutohen e turbullohen nga befasia. Kur hynë në zyrë të gjeneralit, ai shtanget dhe tronditet kur shef brenda përballë partizanë të armatosur me automatik dhe me yllin e kuq në ballë.- Ma cosa succede? (Çfarë po ngjet) -pyeti mandej gjenerali me një za të dobët, tue shqyrtue me një vështrim të turbullt. Atëherë partizanët i paskan shpjegue se kishin ardhë si përfaqësues të batalionit partizan të Dibrës për t’i propozue të dorëzohej pa kushte. Gjenerali në fillim paska ngurrue dhe qenka mendue, Mbasandaj paska pranue. Atëherë qenkan lajmërue forcat partizane me hy në qytet. Lajmi i hymjes së njësitit partizan qenka përpahë menjëherë. Populli qenka mbledhë para zyrës së gjeneralit për me marrë vesh përfundimin. Kur mbërrihet marrëveshja dhe hyn në qytet batalioni partizan, populli i paska brohoritë me një gëzim të papërshkrueshëm dhe paska manifestue në rrugë tue këndue e vallzue. Mbas çlirimit, menjëherë, qenka vendos në qytet pushteti popullor, tue u zgjedhë Këshilli Nacionalçlirimtar…

17 shtator 1943

Italianët kanë pas ndërtue një barakë për organizatën ”Dopolavoro” (Peshkopi A.A). Ajo ka disa kthina dhe një sallë të madhe. Megjithëqë edhe kjo u damtue në ditët e çlirimit, ne e pastruem dhe e meremetuem pak a shumë. Tash, çdo mbasdreke, mblidhemi aty dhe kalojmë disa orë të kandshme. Tue ba konferenca ose tue këndue e vallzue. Nuk mungon me ardhë populli, sidomos rinia e të vegjlit…

22 shtator 1943

Spitali civil tash furnizohet me ushqim prej nesh dhe viziton e mjekon gratis, jo vetëm partizanët, por edhe popullin…

Vullnetarë të rinj kanë ardhë këto ditë dhe kanë hy në çetën tonë partizane…

27 shtator 1943

Sot në kazermë u fotografuem në disa poza tue pas ngjit topat e mortajat që kemi marrë prej italianëve

Në kthinën time, në kazermë flen dhe dr. Stefan Luarasi.

29 shtator 1943

…Disa partizanë vuejnë e lëngojnë nga ethet. Nji numër prej sish janë shtrue në spital. Dr. Thoma Harito kujdesohet me i mjekue.

4 tetor 1943

Nji numër mjaft i madh mercenarësh kanë ardhë sot këtu bashkë me krenët. E këta vërtiten rrugëve si cuba që kërkojnë me ba rrëmujë, për me sigurue ndonji plaçkë.
Partizanët këndojnë kangë revolucionare dhe as që e çajnë kryet për kërcënimet e krenëve bajraktarë…

6 tetor 1943

Meqenëse krenët kanë sjellë forca civile dhe druajmë se mos kapemi në befasi, kemi fillue të bajmë rojë, natë e ditë rreth e rrotull kazermës…Krenët na kërkuen që t’i largojmë nga Dibra të gjithë ata partizanë që s’janë dibranë… Ne pa dyshim, refuzuem dhe menjëherë lajmëruem shtabin e batalionit në Dibër. Gjithashtu morëm masa mbrojtjeje kundër çdo të papritune…

9 tetor 1943

Bazi i Canës ka sjellë me vete një fuqi civile prej nja 300 vetash. Gjithashtu, edhe krenët kanë sjellë forca të konsiderueshme dhe i kanë vendosë në katundin Tomin, i cili asht nja pesë minuta larg Peshkopisë. E tanë fuqia e kundërshtarëve që asht mbledhë në Tomin, në Peshkopi e në katundet e afërme, llogaritet të jetë nja 3000 vetash. E tanë kjo fuqi asht tue na u kërcënue…

10 tetor 1943

Erdhi në ndihmë tonë edhe çeta partizane e Lumës, e cila përbahet prej nja 20 vetash. Gjithashtu erdhi edhe çeta e Grykës së Madhe dhe Grykës së Vogël…

12 tetor 1943

Vendosa me shkue në qytet të Dibrës ku jam ftue me e kryesue Këshillin Nacinalçlirimtar…
Këtu u takova edhe me shokë të tjerë si Sulë Baholli, Zeqi Agolli, Spiro Velko, Ahmet Cami, Jashar Menzelxhiu etj…

14 tetor 1943

Lajmërohemi nga Peshkopia se përsëri qenka turbullue gjendja. Për këtë shkak po niset për atje edhe çeta e Gollobordës. Merret vesh se krenët paskan dredhue nga premtimet që dhanë dhe tash kërkuakan lirimin e plotë të Peshkopisë nga partizanët, të cilët duheshka të përqendrohen vetëm në qytet të Dibrës. Kuptohet haptazi se lufta është e paevitueshme, mbasi krerët reaksionarë, tue besue se me nji ndeshje armësh do t’i asgjësojnë forcat partizane, provokojnë dhe nxjerrin ngatërresa.

17 tetor 1943

Mbramë, mbasdarke, paska plasë lufta në Peshkopi midis forcave tona dhe krerëve reaksionarë. Ata paskan sulmue të parët te kazermat e Pollozhanit. Lufta paska vazhdue tanë natën dhe sot qenka egërsue edhe ma fort…

18 tetor 1943

Gjëmon Peshkopia nga lufta e egër që po bahet. Të gjithë krenët kanë shkue në Peshkopi me forca të mbledhuna përdhunisht e me kërcënime. Raporti i shtabit të ushtrisë tregon për akte heroizmi të kryeme prej partizanëve e vullnetarëve tanë tue, përfshi edhe çetën e Sharit dhe atë të Lumës. Por mbi të gjitha vihet në dukje heroizmi i Ahmet Camit…

19 tetor 1943

Lufta në Peshkopi vazhdon me furi. Njoftohemi se edhe vullnetarët, miqtë e Frontit, që kanë rrokë armët me luftue kundër tradhtarëve, shqueshkan në trimni.
…Aqif Lleshi, me nji fuqi të përbame nga miq të Frontit, u nis për në Peshkopi.

20 tetor 1943

U shpartalluen reaksionarët në Peshkopi. Disfata e tyne ishte aq e madhe, sa mbas atyre humbjeve u përulën. Ata patën 74 të vramë, përveç numrit të madh të të shituemve kurse na patëm gjithsej 13 dëshmorë e të plagosun. Me sa mora vesh, Aqif Zeneli nga Bllaca, dhe partizani i Çetës së Sharit, Vlladani nga Mali i Zi qenë dëshmorët tanë, për të cilët nesër populli shqiptar ka me thurë kurora lavdie…

24 tetor 1943

Lajmërohemi nga Tirana se komandanti i çetës së Gollobordës Ahmet Cami, paska ndërrue jetë në spital të kryeqytetit. Populli e paska përcjellë kufomën e tij për Dibër me një ceremoni madhështore tue i vu edhe shumë kunora…

26 tetor 1943

Dje pasdreke batalioni i rinisë “Nazmi Rushiti” u nis për Kërçovë për me luftue, krahas me partizanët maqedonas, kundër reaksionarëve të atjeshëm. Batalioni i rinisë “Nazmi Rushiti”, mbasi paska hy në Kërçovë, qenka tërheqë, për shkak se reaksionari Nefail Zajazi i paska sulmue me forca shumë të mëdha. Në këtë ndeshje paska ra dëshmor Petrit Strazimiri. Ishte i ri dhe kujtoj se ende s’i kishte mbush njizet vjetët. Ndërsa në Kërçovë zhvilloheshin luftime, Xhem Hasa nga Gostivari, një reaksionar i egër, paska sulmue Radostushin me forca të mëdha e ndeshet me fuqinë vullnetare të Frontit tonë. Baba Faja, komandant i batalionit partizan të Martaneshit, erdhi këtu me batalionin e tij.

28 tetor 1943

Edhe partizani Halil Hasa, që u plagos në luftën e Peshkopisë, ndërroi jetë në spitalin e këtushëm. Në vorrimin e tij, përveç partizanëve, mori pjesë edhe Shtabi e populli. Mbi vorrin e tij, në emër të Komitetit Ekzekutiv të Këshillit Nacionalçlirimtar, mbajta nji fjalim. Çeta e Gollobordës, me qëllim që të përjetësohet kujtimi i komandantit të saj të ramë dëshmor, mori emnin “Ahmet Cami”. Dje, në orën 13.30 paradreke, Haxhi Lleshi, me çetën e Grykës së Vogël dhe atë të Grykës së Madhe, u nis për Radostush për të ndalue marshimin e Xhem Hasës nga Gostivari, që paska sulmue e thye forcat tona vullnetare që udhëhiqen nga Aqif Lleshi…

31 tetor 1943

Në mesditë, pikërisht në orën 12.30, papandehun plasi pushka në të katër anët e qytetit. Unë sa isha ulë në bukë dhe ende s’kisha hangër as edhe tri kafshata, kur ushtoi krisma e pushkëve që ranë si nji breshën i papritun. – Dasmë asht, – ma bani i zoti i shtëpisë, ku isha grishë për drekë. – Në qytet, sidomos tash që asht vendos pushteti popullor nuk mund të shprazen pushkë për dasmë. – u përgjigja dhe menjëherë dola jashtë shtëpisë.
Në rrugë të Dacajve dallova shokun Hasan Luma me disa partizanë të tjerë. Vrapova drejt tyne. Kur u afrova pyeta se ç’kishte ngja. – Na kanë sulmue gjermanët dhe tradhtarët e vendit, tha Hasani. Ndërkohë u duk Baba Faja me nja 30 partizanë të batalionit të tij. Dy topat dhe mortajat e randa e të lehta u vendosën në fushë të kazermës prej ku nisën me qëllue mbi anmiqtë. Edhe mitralozët e randë po i gjuejnë vazhdimisht anët e ndryshme ku dyshohet se janë strukë anmiqtë. Gjithkund luftohet. Mortja korr jeta njerëzish dhe mbyt shpirtra bishash me fytyra njeriu. Krisma e pushkëve dhe mitralozëve, ushtima e randë e bombave, të përzjemë me bubullimën e topave e të mortajave, përbajnë melodinë ma të vrazhdë të kësaj kange mortore. Tash masdarke, kur lufta asht tue vazhdue me furi, na jemi tue këndue kangë revolucionare. Zani i Baba Fajës ushton me forcë…

1 nandor 1943

Tanë natën lufta vazhdoi pa u ndërpre. Hamdi Lleshi, Zeqi Agolli e shokë të tjerë, që përdorin mitralozët e randë të vendosur nalt, nën pullaz, janë flliqë duersh e turinjsh si të ishin fakëtarë. Por ata, në realitet, janë farkëtarë të jetës së re dhe do të mbeten të tillë derisa të realizohet ideali i tyne. Na thanë se fuqia e krenëve reaksionarë asht ma shumë se 2000 veta. Na thanë se në Kllobçisht bashkë me krenët reaksionarë qenkan edhe oficerët anglezë Ridelli dhe togeri Lisl. Nuk më pëlqeu me e besue këtë lajm, se ata duhet të ishin këtu, me ne.

Vijon…