Gëzim LLOJDIA*
Shpella e Himarës me emërtimin: “Shpella e Spilesë është shpallur monument kulture me vendim e Rektoratit të Universitetit Shtetëror të Tiranës” Nr.6, datë 15.1.1963- “Mbi shpalljen e monumenteve të kulturës. Shpella e Spilesë, në fshatin Himarë.
Shpella e Spilesë në këtë vendim renditet e dyta pas shpellave të fshatit Velcë në zonën e lumit të Vlorës.Mirëpo shpella në Spile cilës kohe i përket? Shpella e Spilesë a është në të vërtetë shpella e Ciklopit? Zëra mediatik përcjellin në kujtesë tonë emrin e Odisesë dhe kthimin e tij në Itakë, gjatë këtij udhëtimi të pambarimtë, skena e ndeshjes me Ciklopin mbetet një krijim i shkëlqyer i mitologjisë. Përtej cipës së mjegullt, 7 fshatrat që prek çdo mëngjes firoma e detit janë në një trandje të vazhdueshme historike e mitike. Gërmadha të çmuar të tokës shqiptare për shekuj janë ruajtur me fanatizëm nga nëntoka jonë. Kohët qiellore nuk i fshinë dot gjurmët. Ajo është plotë dhe vetëm me thesaret arkeologjike, që presin ndriçimin në dritë se një histori e vërtetë shkencore e saj duhet shkruar. Nga objektet arkeologjike sipas informatave të fillim vitit ’91, në brigjet shqiptare të detit Jon, nga Kepi i Gjuhëzës gjer në Kapoqefal të Sarandës, janë zbuluar 20 fortifikime pre-historike. Një ndër ato objekte historike është shpella e Spilesë. Pozicioni i Qarkut Vlorë dhe përshkrime të shkurtra
Guida e trashëgimisë kulturore të qarkut Vlorë.
Qarku Vlorë është i përbërë prej rretheve:Vlorë, Sarandë, Delvinë. Shtrihet në pjesën jugperëndimore te vendit dhe laget nga deti Adriatik dhe deti Jon. Qendër e Qarkut është qyteti i Vlorës, e cila është qendër tregtare, industriale dhe e ndërlidhjeve të shumta. Himara .Në krahinën e Himarës bëjnë pjese qyteti i Himarës së bashku me fshatrat Palasë, Gjilek, Dhërmi, Iliaz, Vuno, Qeparo, Kudhës, Pilur. Krahina e Himarës shtrihet përgjatë bregdetit të detit Jon, duke filluar nga veriu në Llogora e deri ne lumin e Borshit, në Jug. Nga veri- lindja, lindja dhe jug-lindja rrethohet nga vargmali i Akroceraunit me majën më të lartë të Çikës me lartësi 2045 m mbi nivelin e detit.
Përrenjtë e Himarës. Në krahinën e Himarës rrjedhin përrenjtë e Ksarrollakos, të Polopotamo, të Gjipes,të Vishes dhe të Qeparoit, të cilët në periudha shumë të nxehta të vitit mund dhe të shterojnë.
Gjiret detare Gjiret kryesore në det janë ato të Spilese dhe të Panormit (Porto-Palermos).
Pasuritë kulturore, historike dhe artistike
Në territorin e qytetit të Himarë objektet kryesore, të cilat përbëjnë pasuri kulturore, historike dhe artistike janë: Në Gadishullin e Karaburunit: gurorja romane Gramata,
Kisha e Shën Andreas. Në Dhërmi: Manastiri i Panajise (Shën Mërisë), Manastiri i Shën Thodhorit, Kisha e Shën Stefanit, Shpella e Pirateve, Shpella e Parashqevisë, Kisha e Shën. Nikollës, lagja e vjetër e fshatit Dhërmi me shtëpitë e ndërtuara me arkitekturën karakteristike, kulla e fisit Vretos dhe Kulla e fisit Kumi etj. Në fshatin Iliaz: manastiri i Stavridhit. Në fshatin Vuno: shtëpitë me arkitekturën karakteristike te zonës. Në fshatin e vjetër Himarë: Kalaja e Himarës është një fortifikim që i përket shekullit të 3-të para erës sonë dhe vazhdon në periudhën e Mesjetës , kisha e Akipeshkopise, kisha e Kasiopisë, kisha e Shën Pandon, kisha e Athalit, lagja e vjetër me shtëpitë me arkitekture karakteristike. Në qytetin Himarë: Shpella e Omerit e cila i ka dhënë dhe emrin qytetit (Spile), kisha e Shën. Marinës. Në Panormi: Kalaja e Porto-Palermos dhe Kisha e Vasilikës (gruas se Ali Pashes). Kjo kala thërritet ndryshe edhe Kalaja Pashe Tepelenës, ndodhet në afërsi te Himarë, në gjirin me të njëjtin emër. Kjo kala u projektua nga një inxhinier francez në formën e një pesëkëndëshi. Porta e hyrjes ndodhet nga ana e lindjes. Muret janë të trashë 1.6 m. Në shënimet e tij konsulli francez Pukëvil shënon se me 1806 Ali Pashë Tepelena, i rezervoi atij një pritje ne kalanë e Kastrisë, Himarë. Sipas studiuesve të bregdetit të quajtur Janko Palit, në ballin e portës të kësaj kalaje janë të gdhendura germa greke në stilin bizantin.
Thuhet se në Himarë kalonte trakti i Egnatias jugore, që përshkonte Aulonën, Llogora, Himarë, Finiq. Himara e ka plazhin në Spile më të mirin. Ajo,që mund të tërheqë kureshtjen është shpella e Odisesë në Spile. Si i shpëtoi Ciklopit varur në leshin e deleve. Në Porto Palermo, kështjella e Ali Pashait ka formë pesëkëndëshe. Muret janë të trashë 1.6 m. Në ballinë gjenden vargje poetësh, gdhendur me stilin bizantin. Ndërtuar poetika e tyre me kaq ëmbëlsi me detin: Në Qeparo: fshati i vjetër Qeparo me shtëpitë e ndërtuara me arkitekturën karakteristike, shtëpia e Ali Pashës, Manastiri i Shën Dhimitritit, Këmbanaria e kishës se fshatit Qeparo, Kalaja e Vjetër etj. Hulumtimet kryer në këtë zonë flasin për disa ekspedita dhe shënime udhëtarësh,gjeograf apo arkeolog. Në vitin 1939, arkeologët kryejnë gërmimet e para në shpellën e Spilesë (Himarë)gërmimet e para në shpellën e Spilesë (Himarë), botuar nga D. Mustili, provoi se shpella ishte banuar në Epokën e Neolitit të Ri (3000-2100 p.Kr.) Një fakt që njihet është se për Cardinin kemi një informacion të bollshëm nga arkeolog dhe studiues të ‘Institute of World Archaeology, University of East Anglia, Norwichtw, ku në materialin e tyre shprehen se ka regjistruar mbi 60 shpella natyrore në fshatrat e lumit të Vlorës e në rrethinat e Vlorës dhe më saktësisht 10 shpellat e Velçës dhe Sarandës në pjesën jugë-perëndimorë nga shpellat e Karaburunit në Sarandë. 1971-1990 Jano Koci drejton gërmimet në fortifikimet prehistorike në Karos, Ngure e Kukum.(Qeparo). Në kodrën e Sopotit zbulon, fortifikimin parahistorik dhe akropolin, banesat dhe nekropolin e qytetit antik, parahistorik, linjën e murit, hyrjet dhe banesat e qytetit antik si dhe varet me ndërtim monumental. Në kalanë e Himarë, zbulon, fortifikimin në Kastane. Një banese antik të fortifikuar në Borsh, një vile e romake, dhe një vendbanim mesjetar Qeparo. Arkeologet N.Ceka viti 1984, Muzafer Korkuti në vitin 1981 drejtojnë respektivisht gërmimet në një banjë romake në Spile dhe në fortifikimin parahistorik në Badher të Borshit. Në vitin 2002-2003 arkeologu Ilir Gjipali me një ekip shqiptaro-anglez kreu gërmimin në shpellën e Spilesë dhe provuan se banimi i saj i takon epokës së mezolitit (8000 vjet p.kr ). Përmendet për herë të parë në mbishkrimet e Theorodokëve të Delfit. Në shek. I m.Kr., Plini referon fortesat Himara dhe Meandria (Sopoti) Akrokerauneve. Në shek. III-IV m.Kr, në tabelën Peutigeriana Acrocceraunia përmendet si një stacion i rëndësishëm në rrugën për në Foinike .Vitet(527-565). Himara, përmendet nga Prokopi i Cezaresë si fortesë, ndërtuar nga Justiniani. Në vitet 528-548, Stefan Bizantini i fundit, përmend krahinën me emrin Kaonia. Mbas këtyre viteve krahina do përmendet me emrin e Himarë. Burimet e shkruara, dëshmojnë se Himara në lashtësi ishte vendi i fisit të Kaonëve, fisi rëndësishme i Epirit, krahas Molloseve dhe Thesprotëve. Fiset Kaone zotëronin Epirin para mollosëve. Plini (referon se emri Kaoni, vinte nga kaonët e bregdetit të Akrokeraunëve, ku ndodheshin fortesat Himaira, poshtë se cilës ndodhej burimi i ujit mbretëror e me tej Meandria (qyteti antik në Borsh), Kestrina etj. Cardini ka regjistruar mbi 60 shpella natyrore.
Zbulmi Cardini viti 1939.
Nga shpellat e ekzaminuara gjatë anketës, një ose dy prej tyre ai zbuloi prova të mrekullueshme të periudhës parahistorike. Me interes të veçantë ishte një shpellë e madhe në qytetin bregdetar të Himarës, ku L. Cardini me punëtorët shqiptarë kryen gërmime në vitin 1939: “Shpella e Himarës: kjo shfaqet në lokalitetin e Spilesë, në afërsi të bregdetit Adriatik ….. Një hendek fillestar kryhet në 4 qershor duke u zgjeruar dhe thelluar më 8 dhe 9 …….. Unë bëra një verifikim në natyrë dhe pashe se qe vend mjaft interesant, i cili do të kërkojë një fushatë të gjatë gërmimeve-shumë premtuese në drejtim të rezultateve për shkak të masës së depozitimit, bollëku i mbetjeve arkeologjike dhe fauna dhe më rrallë stratigrafike e qartë ,mendova nuk është më e mirë që depozitat brenda saj, të cilat mund të hulumtohen direkt në një moment më të favorshëm, duke përdorur mjete dhe pajisje të sugjeruara nga IPU ( L.Cardini, 4 korrik 1939). Në mbërritje në Himarë, ne kaluan pjesën shkëmbore të Gjirit te Spilesë dhe në atë, që ishte një port i vogël, kështu është përshkruar nga Cardini. “Fshati shtrihet në kodrat e vogla, të cilat në veri mbyllen jashtë portit të vogël që është mbyllur nga dy degëzime shkëmbore duke arritur në det. Tre nga shpellat e hapura dhe këto janë aq afër sa për të formuar një depozitë të vetme në faqen e pjerrët në bazën e saj, 20-25 metra të gjerë. Dy shpella, të cilat duken të jenë të mjaftueshme, por të ulëta disi, janë hapur në një nivel më të lartë, pak më shumë se 100 metra nga të tjerët. Shpella që provuam ka një hyrje tetë metra të gjerë, është 32 metra e gjatë, gjashtë deri në shtatë metra e lartë dhe është më e madhe e të gjithave ‘[IPU: Cardini 1939]. Skena e qetë, përshkruar nga Cardini nuk ishte më e dukshme. Plazhi që përmbante vetëm një hotel të vogël dhe disa shtëpi ishte bërë një qytet dhe shpella që mbante aq shumë potencial për Cardinin nuk ishin më të dukshme nga buza e ujit. Duke shqyrtuar fytyrën në shkëmb brenda njësisë jugore të plazhit, ne ishim në gjendje për të gjetur tre nga pesë shpellat e ilustruara në hartën Cardini, shpella 1, 2 dhe 3 (Shpellë 1, shpella më e madhe ku Cardini ka kryer gërmime të suksesshme, ishte ende e paprekur, por e fshehur prapa themeleve konkrete të një hoteli të ndërtuar pjesërisht. Shpella ka një hyrje të madhe dhe shtrihet për rreth 30 m në kodër. Brenda, atmosfera ishte e lagësht, me myshk dhe alga. Edhe pse sipërfaqja është mbushur me mbeturina. pjesa e brendshme e shpellës ende duket të përmbajë depozitat e thella, nga ku L. Cardini ka marrë mostra, Si rezultat i këtyre mbeturinave nuk ishte e mundur të vëzhgohej hendeku, nga ku ai gjeti kocka të kafshëve, mjete stralli, qeramikë dhe vatra, nga mbi dy metra. (Mustilli, 1941). Ky material është datuar në periudhën Eneolitikë, helenistike dhe periudha romake. Edhe pse Cardini dolli në përfundimin se Shpella 1, ishte e denjë për hetim shkencor në të ardhmen, ai nuk ishte në gjendje të kthehet atje dhe sot shpella dhe depozitat e saj në masë të madhe janë të rrezikuar nga zhvillimi i ndërtimit modern. Shpellat e Himarës tani kërkojnë një rivlerësim të hollësishëm, para se arkeologjia e vlefshme e Cardinit të jete shkatërruar përgjithmonë.
Luigi Cardini.
Pas një karriere fillestare si mësues, Cardini ndjek kurse specializimi në Universitetin e Firences (anatomi kurrizore dhe osteology).Nga viti 1923 është trajnuar si studiues ( Istituto di Etnologia Antropologia në Universitetin e Firences). Pesë vjet më vonë, në moshën 30 vjeçare, u promovua në pozitën e drejtuesit të Istituto Italiano di Umana Paleontologia (Instituti Italian i Paleontologjise Njerëzore). Në nëntor 1966 stuhitë shkatërruese goditën Firencen, ku sende të çmuara dhe libra të L. Cardinit, humbën. Duke u bazuar te K. Francisë në vitin 1999, një koleksion i vogël i L. Cardinit me fletore për hulumtimet në terrenin shqiptar nga viti 1930, si dhe fotografi të vlefshme e harta, janë gjetur brenda në arkivat e Istituto Italiano di Umana Paleontologia në Romë. Një pjesë e madhe e mbledhjes arkivore lidhet me shpellat Velçës, të cilat L. Cardini i ka shqyrtuar në vitin 1936 dhe 1937.
*Studiues, Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve
