Dr . Vladimir Mici
Periudha në të cilën jemi, paraqet kohën, kur qeveria ka paraqitur ose po punon për projekt- buxhetin e vitit 2018. Monografia e tre autorëve A Naqellari, A Hoti dhe I. Hebovija, megjithëse i shohin nën një kënd tjetër zhvillimet makro ekonomike janë një indicie për të vlerësuar hapat e deritanishme dhe se ku na çon politika e deritanishme. Kjo monografi, që përdor të dhënat e viteve 2014-2016, në realitet analizon politikat ekonomike të ndjekura nga qeveria dhe Banka e Shqipërisë për rritjen ekonomike dhe faktorët, që kanë ndikuar në rritjen ekonomike. Do të ishte mjaft interesante, që ligjvënësit shqiptarë apo edhe specialistët e fushave, që merren me hartimin dhe zbatimin e politikave ekonomike të shihnin në pasqyrë veten e tyre, se çfarë kanë bërë mirë dhe çfarë kanë bërë gabim dhe se si dhe pse ekonomia shqiptare ka performuar në një mënyrë të tillë. Monografia duke përdorur konceptet teorike dhe të dhënat faktike ka analizuar nën dritën e makroekonomisë më mirë dhe më shumë, mjaft fusha duke i parë ato nën prizmin e politikës monetare. Pra duke analizuar politikën monetare si instrument, ajo ndërkohë ka vënë theksin edhe mbi politikat fiskale të qeverisë për të cilat janë edhe rezultatet e deritanishme dhe pritshmëritë, që vijnë nga efektet e dy politikave monetare dhe fiskale.
Kurthi i likuiditetit
Kurthi i likuiditetit siç edhe monografia përfaqëson një gjendje ku politika e operacioneve të hapura në treg të bankës së Shqipërisë ka tej fryrë ofertën e sistemit bankar të rezervave duke e çuar normën e interesit drejt zero-s. E thënë më ndryshe. Shtimi i parasë në qarkullim me qëllim rritjen e shpenzimeve agregate, pra rritjes së investimeve edhe shpenzimeve të konsumit, rritjen e punësimit ka rezultuar në një hezitim dhe ulje të shpenzimeve dhe investimeve në pritje të situatave më të mira dhe pasigurive që ekzistojnë në këto periudha. Pra të kemi efektin e kundërt të një politike monetare duke e nxjerrë këtë politike të shpjerë ujë në drejtim të kundërt të rritjes ekonomike. E gjithë politika monetare ka konsistuar në rritjen e normës së inflacionit , ndërsa në fakt ndodh e kundërta ulja dhe kalim në deflacion, pra inflacionin negative të çmimeve të konsumit. Kjo do të ishte e shoqëruar edhe me rënien e prodhimit dhe në rastin më të mirë me stanjacionin e prodhimit dhe ekonomia performon nën nivelin e saj potencial, duke shkaktuar rritje papunësie. Të gjithë këto shpjegime teorike të dhëna për herë të parë nga Kejnsi (1936) në vite janë trajtuar edhe nga autorë të tjerë deri edhe ekonominë reale të vendeve të zhvilluara ku rastet më kryesore i përkasin Japonisë , SHBA-s dhe Bashkimit Evropian. Analiza më e hollësishme është bërë se si funksion ekonomia, kur ne jemi në kushtet e kurthit të likuiditetit dhe cilat duhet të jenë rrugët për daljen e saj dhe mos rënien në një situatë të tillë në mënyrë të përsëritur. Analiza ka qenë gjithëpërfshirëse duke analizuar mjaft aspekte makroekonomike, ku konkluzioni i zgjidhjes mbështetet në politikat që rrisin pritshmëritë e konsumatorëve dhe investitorëve . Rritja e pritshmërive të konsumatorëve dhe investitorëve është e lidhur me politikat fiskale të qeverisë ose më saktë të llojit të këtyre politikave, nëse ato janë agresive ekspansioniste apo rrudhëse. Një politikë ekspansioniste rrit normën e interesit sepse rrit shpenzimet qeveritare dhe ul taksat, ndërsa e kundërta ndodh kur politika është rrudhëse, kur politika fiskale synon në rritjen e taksave dhe uljen e shpenzimeve qeveritare me qëllim reduktimin e borxhit publik. Efektet e politikave qeveritare nën kushte e kurthit të likuiditeti kanë dëshmuar se ekonomia ka qenë nën potencialin e vet dhe vende të tilla si Japonia apo Evropa kanë përjetuar stanjacion. Japonia e cila edhe normën e interesit të bondeve e çoi në zero për qind apo Evropa e Bashkuar edhe negative nuk e kanë bindur publikun të rrisë shpenzimet dhe për pasojë ecuria ekonomike nuk ka qenë e mirë. Ajo që ka shqetësuar më shumë ekspertët, është rasti i Japonisë e cila ka mbi 15 vjet që vijon me normat e interesit të bondeve (letrave me vlerë qeveritare si bono thesari dhe obligacione) zero dhe se si politikat e Bankës së Japonisë ka menaxhuar këtë gjendje. Përfundimi ka qenë se politika e Bankës Qendrore të Japonisë edhe pse ajo ka ndjekur për këtë situatë krijimin e një rezerve të tepërt monetare në duart e biznesit privat, të cilëve u duhet një kohë vonesë për të rinisur investimet e tyre, nuk ka dhënë efektet e duhura dhe ekonomia ka qenë me rritje negative apo pranë zeros dhe nën potencialin e saj ekonomik. Ekspertët kanë arritur në konkluzionin se politikat të tilla në kushtet e kurthit të likuiditetit nuk mund të kenë sukses pa rritur kredibilitetin e bankës qendrore që ajo të ndjekë një politikë të besueshme në mënyrë të veçantë ndaj sektorit privat. Për të arritur në konkluzionet e kurthit të likuiditetit autorët u ndalën:
A- Kreditë dhe depozitat
Kreditë të ndara në lekë dhe valutë, normat e interesit të repove (Normat e interesit për marrëveshjet e riblerjes. Këto norma interesin përfaqësojnë shitjen e një sasi të caktuar letrash me vlerë me kushtin që ajo do t’i riblejë ato me një çmim të caktuar, në një datë të caktuar të mëvonshme. Diferenca midis vlerës së riblerje dhe asaj të shitjes përbën fitimin e blerësit dhe raporti i fitimit me shumën e investuar përbën normën e interesit të repove. Repot janë me maturim ditor, javor etj. Norma në % e repove shprehet në normë interesi vjetore.) Duke analizuar kredinë është vërejtur se gjatë periudhës tetor 2014 – shtator 2016, stoku total i kredisë është ulur duke ndikuar negativisht në rritjen ekonomike, ndërsa luhatja e saj tregon paqëndrueshmëri në financimin e ekonomisë. Si faktor, që ka ndikuar në nivelin e kredive në lekë, një faktor mjaft i fortë ka qenë niveli i normave të interesit të repove. Kur kjo normë ka qenë e lartë atëherë niveli i kredive ka qenë e i ulët dhe anasjelltas. Ndryshe ndodh me depozitat, të cilat paraqesin një elasticitet më të lartë ndaj normave të interesit të repove gati dy herë më lartë se ato të elasticitetit të kredive. Duke iu referuar kredisë në total, kredia rritet, edhe pse norma e repove rritet, kur kjo kurbë duhej të ishte negative, sepse kredia duhej të rritej, kur norma e interesit të ulej (veçori e kurthit të likuiditetit)
Stoku i parasë sipas M1, M2, M3
Thellimi i kësaj analize ka synuar, nëse ky inflacion (deflacion) ka qenë i importuar për shkak se Shqipëria është mjaft e ndikuar nga konsumi i mallrave të importit apo ka qenë i brendshëm. Po çfarë ka ndodhur me M1? M1 përfaqson paranë e fortë apo paranë në duart e publikut dhe llogaritë rrjedhëse. (llogaritë në të parë) Nëse analizojmë këtë formë paraje ajo është e lidhur mjaft fort me repo-n (koefiçenti 0.92) shtimi apo pakësimi i kësaj paraje është i lidhur me uljen apo ngritjen e normës së interesit të repove. Nga ana tjetër M2, i cili është M1+ llogaritë apo depozitat në lekë me afat ka lidhje me normën e interesit të repove, shfaq të njëjtën tendencë si M1 por kur analizohen si diferencë depozitat me afat janë indiferente ndaj ndryshimit të normave të interesit epove dhe për më tepër paraqet një situatë hollimi që e shprehur ndryshe firmat apo individët kanë hequr kursimet e tyre si një mjet përfitimi, duke ruajtur dhe rritur me norma 1-2% paranë cash. M3 i cili përfaqëson M2+depozitat në valutë paraqet një tendencë të një krahu me repot, çka tregon se kur norma e repove ulet edhe ato ulen dhe anasjelltas.
B- Raporti i repovet me GDP-në ( reale dhe nominale)
Analiza e repove ne GDP-n prodhimin kombëtar Bruto (reale) apo GDPN (nominale)(dallimi midis këtyre dy prodhimve të përgjithshme ka të bëjë me deflatorin e ekonomisë apo efektin e ndryshimit të çmimeve të konsumit) na tregon se Deflatori i ekonomisë për periudhat në tre tremujorë ka të parin 2015 të tretin 2015 dhe të parin 2016 ka qenë negative. (cilësi e kurthit të likuiditetit) Ata konkluduan duke analizuar repot se norma e repove nuk ka ndikim apo ndikimi është mjaft i ulët në drejtim të kundërt. Pra kur normat rriten GDP- ulet dhe anasjelltas Pra vërtetohet edhe një fakt për kurthin e likuiditetit ose pranë tij.
C- Strukturën e kredisë dhe prirjeve
Ajo që vihet re gjatë periudhës në studim rezulton se kredia ndaj bizneseve në lekë është rritur nga 40.4 në 51% deri në depozitave me afat. Kjo rritje edhe pse kemi me 10%, përsëri paraqet shifra mjaft të ulëta në raport me vendet e rajonit dhe Evropës dhe rezervave të mëdha që ekzistojnë. Nga ana tjetër vihet re qe kreditë në lekë ndaj totalit të kredive zënë në shtator 2016 . 41.2% nga 37.8% që ishte në tetor 2014. Pavarësisht kësaj tendence, kredia mbizotëruese mbete ajo në valutë, e cila përbën edhe pjesën sunduese të kredive. Kjo për shkak edhe të ndryshimit të normave bazë të interesit të repove sidomos asaj evropiane (0.05%) dhe amerikane(0.25%) dhe lekut që është 1.25%, çka favorizon marrjen e kredive në euro në radhë të parë. Mjaft e rëndësishme për të ardhmen e tregut të kredive është struktura e saj e cila është e shpërndarë në overdraft, e cila gjatë kësaj periudhe ka njohur rritje nga ka qëndruar në nivelet 30-31% të totalit të kredive. Kjo përfaqëson një kredi afatshkurtër me qëllim mbulimin e nevojave emergjente dhe qëndrimi i saj statik ( Me rritje minimale) tregon se roli kryesor i kredisë për investime për rritje të qëndrueshme mungon. Drejtimi i kësaj strukture duhet të zvogëlohej duke rritur kreditimin për investime. Kredi për kapital qarkullues, ka po të njëjtën natyrë si overdraft, por nëse ky lloj huamarrje paraqet për biznesin një investim të programuar, huamarrje në formën e overdraftit do të të thotë marrje duke marrë parasysh faktorë të paparashikueshëm të ekonomisë, të cilat kanë përkeqësuar rrjedhjen e parasë normale në arkat e firmave. Të dy këto burime kredie zënë. Duke konkluduar për këtë lloj kredie, klima e biznesit paraqet pasiguri të madhe dhe nga ana tjetër një stepje për rimarrje apo zgjerim të kredisë. 50% tjetër i kredive ka qenë për makineri pajisje dhe pasuri të paluajtshme me të njëjtin marzh ndryshimesh plus minus. Duke i analizuar sipas monedhës së kresisë mbizotëron kredia në euro, duke sjellë në konkluzionin se kredia në lekë ka efekt minimal në GDP.
D- Analiza e tregtisë së jashtme dhe kurseve të këmbimit
Tregtia e jashtme ka një efekt në prodhimin e përgjithshëm bruto dhe kemi, që gjatë gjithë periudhës së tranzicionit, që importet të dominojnë në herë eksportet. Kjo ka sjellë uljen e kapaciteteve prodhuese dhe uljen e mundësive të prodhimit, mos rregullimin strukturor të ekonomisë dhe për pasojë rrezikun për zhvlerësimin dhe shitjen e aseteve kombëtare të huajve. Ajo i ngjan një shtëpie, që merr mall jashtë duke mos dhënë kundërpartinë e saj , derisa të vijë dita të japi shtëpinë apo shesë anëtarët e familjes së huajve, në kushte të tjera të marra konstante. Duke analizuar strukturën e mallrave të importuar dhe atyre eksportuar konkluzioni është, se Shqipëria paraqitet një vend eksportues i mallrave të papërpunuara dhe importues i mallrave të importuara dhe kur themi këtë kemi parasysh edhe importin e ujit, produkteve bujqësore, të drurit letrës, shumica e të cilave mund dhe duhet të prodhoheshin në Shqipëri. Veprimtaria e tregtisë së jashtme mund të matej me Indeksin e matjes së hapjes, i cili paraqitet me raportin e shumës së eksport dhe importit ndaj GDPN. Ky tregues sot paraqitet me një tendencë rritjeje nga 36.2% në vitin 2004 deri në 51.5% në 2016. Shifra maksimale ka arritur në 2015 me 57.2%. Ky raport duhet të ishte mjaft më i lartë nëse tregtia e jashtme e hapur do të ishte e balancuar. Në konkluzionet e monografisë shtrohet pyetja se çfarë drejtimi duhet të ketë ekonomia shqiptare një ekonomi prodhuese apo një ekonomi konsumatore. Faktet e deritanishme pohojnë se jemi një ekonomi konsumatore për të cilën duhet të paguajmë në të ardhmen. Po autorët e monografisë nuk ndalen këtu. Një pyetje vicioze është se duke qenë një ekonomi konsumatore, atëherë përse nuk ka ndodhur zhvlerësimi i lekut por forcimi i tij në raport me euro-n dhe dollarin si dy monedhat kryesore. Dollari amerikan ka vijuar përforcimin e saj me lekun edhe pse me ulje ngritje dhe kjo lidhet me faktin që monedha shqiptare është një monedhë e varur nga euro dhe forcimi apo dobësimi i euros në raport me dollarin ndiqet edhe nga leku. Ndryshe qëndron problem me euron. Analiza e bërë nga autorët është mjaft interesante. Duke analizuar burimet e euros një vend të rëndësishëm zënë edhe burimet e padeklaruara. Ky faktor është mjaft sinjifikativ dhe i mbështetur nga prirja për konsum e cila për fat të keq autorëve u rezulton mbi 1, çka do të thotë se në konsumojmë jo sa prodhojmë(deklarojmë se prodhojmë) por më shumë dhe këtu hyjnë përfitimet e padeklaruara nga të ardhurat e padeklaruara si informaliteti, korrupsioni,punët e pista(Vrasje me pagesë, trafikim qenie njerëzore). prodhim , shitje e trafikim droge etj. Kjo prirje konsumi, që në kushte teorike e ka maksimumin 1 dhe paraqitet për shkaqet e mësipërme më e madhe së një vjen pikërisht nga ata faktorë të cilësuar. Oferta e lartë në euro paraqitet edhe si një mundësi për uljen e kursit. Në kushtet që Shqipëria paraqet një rast interesant e autorët janë përpjekur ta analizojnë me tre modele: Modelin Dornbursh-Fisher, modelin Hiks-Hansen dhe modelin Abel-Bernake. Ata i aplikuan me të dhënat shqiptare dhe rezultoi, se modeli Dornbursh –Fisher nuk mund të aplikohet në ekonominë shqiptare, sepse prirja marxhinale për konsum është më e madhe se sa një. Kjo për shkak se shpenzimet për konsum rriten më shpejt se sa të ardhurat e disponueshme. Me modelin Hiks-Hansen aplikimi i të dhënave rezultoi se aplikimi i një politike ekspansioniste dhe jo një politikë rrudhëse nga politika fiskale do të kishte efekt mbi rritjen ekonomike aktuale. Politikat ekspansioniste monetare të Bankës qendrore nuk kanë efekt . Sipas kësaj kurbe të Hiks –Hansen-it pas analizimit të lidhjeve norma e interesit të repove, kursimi i viteve 2014 dhe i pritshmi 2016, Investimet e vitit 2014 dhe investime e pritshme 2016 do të rezultonte që të kishim ulje të GDP-së, pra të ishim në kushtet e kurthit të likuiditetit. Sipas modelit Abel & Bernake. Ky model mbështetet në ndryshimin midis kursimit dhe investimit (Kursim-investim) dhe NX=Eksportt-import dhe normave bazë të interesit me të dhënat shqiptare rezulton se këto kurba nuk mund të ndërtohen për shkak se kurba e Nx për shkak të importeve më të mëdha se eksportet e bën normën bazë të interesit negative dhe për pasojë të pashpjegueshme.
Duke konkluduar përfundimisht dhe pa dyshime
1- Se në vitet 2014-2016 Shqipëria ka kaluar në kurth likuiditeti, pasoja e së cilës është se ekonomia ka performuar dhe nuk ka qenë në pozicion aktiv rritjeje.
2- Politika e ekspansioniste e Bankës së Shqipërisë nuk ka qenë efketive, por pikërisht në periudhën kur kurthi i likuiditeti ka qenë prezent ka ndikuar në drejtim të kundërt të rritjes ekonomike.
3- Politika fiskale e strukturuar dhe ekspansive duhet të mbizotëroj për ti dhënë energji dhe besim biznesit dhe besueshmëri për politika të qarta dhe të sigurta, që biznesi të investoj dhe të rrisë investimet dhe konsumin në vend. Kjo politikë agresive nënkupton shkurtim tatimesh dhe rritje të transfertave qeveritare, për të ulur papunësinë dhe nxitjen e investimeve.
4- Formalizimin e ekonomisë dhe luftën ndaj drogës dhe veprimtarisë kriminale jo duke rritur taksat por duke harmonizuar formalizimin me uljen e tatimeve. Rasti më i fundit është ai i formalizimit të biznesit të vogël duke e përfshirë me TVSH. Por nëse kjo do të mbetej 20% kjo do të kishte pasoja duke rritur efektet e politikave rrudhëse. Por nëse kjo do të shoqërohej me bizneset e riskuar si produktet ushqimore me reduktim të TVSH-s duke ulur normës e TVSH në 5-6% do të kishim efektin e dëshiruar ekspansionist nga efekti i formalizimit, që është më i madh në raport me efektin rrudhës të TVSH së reduktuar në shitje.
Të dhënat e shumta që materiali ka, janë një mënyrë ekselente, se si duhet të analizohen nën dritën e fakteve, se si ekonomia performon dhe jo, se duam apo themi ne se performon. Për specialistët dhe vendimmarrësit monografia paraqet vlerësimin e punës së tyre dhe anët ku ata duhet të përmirësohen.
