Gëzim LLOJDIA
Në 14 Mars 1990 midis të tjerave “Daily Telegraph” shkruante: “Shqipëria ka një performancë ekonomike të dobët, mungesë të stimujve, izolim ekonomik dhe politik dhe krenari kombëtare. Gjendet 45 vjet në sundimin totalitar, pasi Enver Hoxha e tërhoqi vendin nga feudalizmi në komunizëm më 1946-n. Policia sekrete, sigurimi – dhe çdo person i tretë thuhet se është një spiun i sigurimit. Vizionet e transmetuara nga Italia dhe Jugosllavia i bëjnë shumicën e shqiptarëve të vetëdijshëm për jetën e mirë vetëm përtej mundësive të tyre. Prodhimet e qumështit janë racionuar në një kilogram për familje në javë dhe ka një treg të zi të lulëzuar, që ka lidhje të thyera me Bashkimin Sovjetik dhe Kinën, nuk merr ndihmë të konsiderueshme ekonomike. Po të mos ishte eksportimi i kromit, shteti do të falimentonte. Fabrika e çelikut Elbasan është ndoshta fabrika më e pa efektshme e çelikut në botë. Shqipëria duket si një muze, një park tematik marksist-leninist. Ka pasur një përçarje ideologjike me Moskën në vitin 1961, dhe kaluar tre dekada të izolimit zyrtar, por Shqipëria nuk do të braktisë mënyrën e qeverisjes komuniste njëpartiake. Kushtetuta e vitit 1967 predikon vetëbesimin dhe ndalon kredinë e huaj, por ka shenja në rritje të problemeve serioze me ekonominë. Këto përfshijnë korrupsionin, mungesën e ushqimit dhe mallrave të konsumit, dhe rezistencën e forcave konservatore ndaj reformave të kujdesshme në shtetin më të varfër të Evropës. Fermat kolektive dhe politikat e shpërndarjes së ushqimit janë pothuajse në hije. Ushqimi është ende një furnizim i dobët dhe në vend ka shenja të kequshqyerjes së njerëzve që tregojnë se janë në kufi me urinë. Shqipëria është më në kërkim të teknologjisë moderne dhe ka blerë kompjuterë nga Greqia dhe pajisjet e çelikta nga Suedia dhe Kanadaja. Lidhjet me Londrën janë pezulluar që nga fundosja e dy anijeve luftarake britanike në Kanalin e Korfuzit në vitin 1946.
Jon Palmer që viziton Shqipërinë në vitet ’90:
“Sot udhëtojmë nga Aeroporti Heathrow i Londrës për fluturimin tonë në Titograd në Jugosllavi. Pas mbërritjes atje, ne shkojmë në kufi në Han i Hotit dhe prej andej në Shkodër, ku kalojmë natën.
E diel, 25 prill 990
U zgjova papritmas në orën 7 të mëngjesit në një ditë kohë të ndritshme. Më tërhoqi vëmendjen një fëmijë i quajtur Florenc. Ai më tregoi, shpejti kishte një grup fëmijësh si Piper Piper me të cilët u takova. Fëmijët ishin pak të çrregullt, por kuriozë dhe miqësorë. Të rriturit përkundrazi janë të dyshues dhe një prej tyre e qortoi Florencin, ndoshta për miqësinë me mua. Ata mësojnë frëngjisht, më shumë se anglisht. Në Sheshin Qendror të qytetit kishte turma të mëdha, shumë njerëz kanë biçikleta, por shumica ecin në këmbë. Në rrugë nuk ka makina. Më çuan jashtë qytetit në një distancë të shkurtër për të parë një urë të vjetër: Urën e Mesit një Urë Osmane në në fshatin Mes, rreth pesë kilometra (vijë e drejtë) në verilindje të Shkodrës, në Shqipërinë veriperëndimore. Ajo u ndërtua në shekullin e 18-të, rreth vitit 1780, nga Kara Mahmud Bushati dhe ngrihet mbi lumin Kir. Ajo është 108 metra e gjatë dhe përfaqëson një nga urat osmane më të gjata në rajon. Është ndërtuar si pjesë e rrugës, që shkon deri në Luginën e Kirit, që përfundon në në Prishtinë. Toka është shumë e thatë. Fusha të vogla me kultura bujqësore. Shtëpitë e varfra. Meshkujt vishen në stilin perëndimor, por të zymtë, pak si irlandezët. Shumë gra veshin shalle koke. Ata punojnë një javë 6 ditore. Uniforma e gjelbër është tregues i uniformës ushtarake, ndërsa bluja e policisë. Ka shumë pak dyqane dhe nuk ka reklama, përveç sloganeve politike, të cilat të gjitha fillojnë me LAVDI. Kemi shkuar pastaj në Durrës. Makina e trajnerit shkoi shpejt përgjatë një rruge shumë të rëndë, u zgjova herë pas here për të parë fshatrat. Kemi udhëtuar pranë një kodre të lartë dhe të zhveshur. Zona ishte e lënë pas dore dhe e prapambetur,ndonjë kamion i rastësishëm, por asnjë makinë gjëkundi. Shtëpitë e vjetra, me pllaka të kuqe, të rrethuara nga rrushi në një kafaz rreth 8 të larta. Shumë punëtorë në fusha, pothuajse asnjë makineri. Një vepër e madhe, me sa duket e braktisur. Periferia e Durrësit shumë e lënë pas dore, banesa me shumë antena televizive në çati. Ne u ndalëm për të parë një amfiteatër (Roman) të gërmuar kohët e fundit. Jo një copë toke në Colosseum natyrisht. Ecën në rrugën kryesore tregtare në Durrës. Shumë pak dyqane, pothuajse asgjë për të shitur brenda, prezantim shumë i pakëndshëm. Unë mund të kuptoj pse turistët nuk shpenzojnë lekë. Të vetmet mallra për shitje paksa tërheqëse janë në dyqanin e vogël të hotelit. Kaluam në Hotel Adriatica. Dhoma e bukur, kishte dush. Ballkon i madh i përbashkët me pamje mbi plazh dhe portin në distancë. Të gjithë fëmijët (dhe nuk duket të jenë qindra rreth 10 vjeç) duan “Steelos” p.sh. stilolapsa. Në mbrëmje qëndrova dhe flisja, ndërsa një grup prej 5 vetësh ka luajtur muzikë me zë të lartë. Pranë nesh ishin ulur 3 burra, jo anëtarë të grupit sonë, ndoshta të Sigurimit (policia sekrete). Ata nuk dukeshin se po kënaqeshin, nuk qeshnin. Ata u larguan së bashku.
E hënë, 30 prill 1990.
Deti shtrihet në horizont përtej ballkonit tim. Anijet janë në horizont. Më poshtë ballkonit tonë 15 vajza po shqyrtojnë rërën me lopata duke u siguruar që është e pastër për t’u përdorur nga turistëve e pasur. Këto janë normat e pagave në Shqipëri. Hoteli (Adriatika) është në të vërtetë një pallat. Dita tjetër e këtij turi është e mrekullueshme, ndërsa grumbullohemi me trajnerin në orën 9 të mëngjesit. Atmosfera e 2 guidave shqiptare është shumë liberale. Një nga anëtarët e grupit tonë është pjesë një stërvitje trajnimi dhe i është thënë se mund të marrë fotografi nga çdo seancë, që dëshironte. Ndërsa na çuan shëtitje, udhëzuesit dhanë një bisedë shumë interesante për sistemin arsimor dhe çmimet në Shqipëri dhe pagat. Pagat shkojnë 600-1200 L në muaj. TV kushton 4000 L, por blloqet e banesave janë të mbuluara me antena. Ushqimi duket të jetë rreth 30% e çmimit në Britani të Madhe. Banesat janë të lira për të marrë me qira. Njerëzit tani po inkurajohen të ndërtojnë. Fëmijët fillojnë kopshtin e fëmijëve, tani ka një Universitet në Tiranë. Kemi udhëtuar nëpër zonat fushore. Pastaj erdhëm në Fier, të gjitha gjerat që shohim janë të reja për ne dhe mjaft të çuditshme. Rrugë të gjera, njerëz që ecin kudo, dhe në biçikleta. Progresi është i vështirë, sepse ka pak disiplinë mes përdoruesve të rrugës. Vetë makinat janë inekzistente. Kam parë 2 makina të ngjashme me xhipat për 3 ditë, me sa duket në pronësi të ushtrisë. Në periferi të Fierit është Apolonia, një vend arkeologjik. Ekziston një manastir i vogël (tani i braktisur) dhe një muze i vogël, me të cilin shqiptarët janë shumë krenarë. Kam bërë një skicë të shpejtë të manastirit dhe më pas të Pantheonit. Na çuan në një hotel në qendër të Fierit, dhe patëm një vakt të mirë. U shpërndanë në qendrën e rrumbullakët të Fierit, duke marrë fotografi. Ka zakonisht mjaft slogane politike në qendrat e qytetit, por edhe më shumë këtu në qendër. Në veçanti, qëndrova në qendër të rrugës kryesore duke marrë fotografi – asnjë trafik fare. Ne vozitëm në Patos. Fusha e naftës në Patos. Pajisjet primitive. Patos Marinza është një fushë nafte shqiptare, që u zbulua në vitin 1928. Kjo është fusha më e madhe e naftës në Evropë dhe me 11,854 fuçi (1,884.6 m3) çdo ditë fushë më e madhe e prodhimit të naftës në Shqipëri. Fusha e naftës Patos Marinza ndodhet 10 kilometra në lindje të qytetit të Fierit, në jug të Shqipërisë qendrore. Rezervat e provuara janë rreth 2 miliardë fuçi (320 × 10 ^ 6 m3). Patos-Marinzës ka vetëm naftë të rëndë dhe është në prodhim, që nga vitet 1930. Na çuan në Gjirokastër me një gamë të madhe majash në të majtën tonë. Një kreshtë e lartë, me spektakolare në anën e saj. Mendoj se një mal quhet Bereto apo diçka e tillë. Gjirokastra është një qytet me gurë të ndërtuar mbi një kodër. Dy rrugë kryesore janë të vjetra dhe të pjerrëta. Ka shumë rrugë të tjera të ngushta, me gurë dhe tërheqëse. Ne kishim një vakt në hotel, pastaj shkuam të eksploronim në muzg. Kam humbur në rrugët dredha-dredha, dhe përfundova në një rrugë të gjatë nga hoteli. Ne vizituam kështjellën më vonë, një pamje të mrekullueshme mbi qytet. Gjëja më interesante ishte një avion amerikan i demonstruar. Ishte detyruar të zbriste poshtë në vitin 1957 nga Forca Ajrore Shqiptare. Figura e një avioni të braktisur amerikan T-33A Shooting Star (s / n 51-4413) në “Muzeun e Armëve Kombëtare” në Gjirokastër, Shqipëri. Avioni u detyrua më 23 dhjetor 1957. RT-33A 51-4413 i USAF të ulej në në Aeroportin e Rinasit (Shqipëri) nga një skuadron prej 2 MIG-ëve në Shqipëri. Më pas vizituan vendlindjen e Enver Hoxhës, e cila ishte e këndshme, me “sofatë” në të gjithë muret e disa dhomave. Disa njerëz pastaj u ngjitën në kodër në një shtëpi të lartë në kodër, ku u zhvilluan festimet e Ditës së Majit. Ne nisemi nga Gjirokastra, duke shkuar drejt Jugut përgjatë një lugine të gjerë. Pastaj u kthyem drejt, dhe u ngjitëm në një kalim përgjatë rrugës së ndërtuar mirë. Përfundimisht erdhëm në Sarandë dhe pamjen tonë të parë e pushtoi ajo e detit blu, me ishullin e madh të Korfuzit me rreth 2 milje larg dhe mbuluar me mjegull, si Bali-Hai. Shkuam drejt në Hotelin tonë, në njërën anë të zhvillimit të hoteleve dhe blloqeve të kullës. Pas drekës, hyra në qytet dhe nga ana tjetër. Nuk ka praktikisht asnjë dyqan apo diçka me interes. Një kodër me konike prapa hotelit paraqet një mundësi për nesër, por së pari dëshiroj të notoj. U ktheva në hotel, mblodha veshjet e notit në çantë shpine, dhe ecur përgjatë rrugës bregdetare në anën tjetër. Uji ishte 20° C, unë kurrë nuk e kam parë atë më të ngrohtë në Dorset. Kam notuar për 15 minuta në drejtim të hotelit të ri të izoluar.
E mërkurë, 02 maj 1990
Një ditë tjetër e përsosur. Na thanë se kurrë nuk ka rënë shi për 6 muaj. Me diellin në Lindje, Korfuzi është shumë më i qartë, dhe nga dritarja e dhomës së gjumit ku mund të shoh një fshat, rrugë dhe një shtyllë televizive atje. Na u tha se perëndimorët që kalojnë në ujërat shqiptare kanë anijen e tyre me lejekalim të përkohshëm dhe duhet të paguajnë shumë para të madhe për t’i kthyer ato. Kemi shkuar në Butrint, në afërsi të kufirit grek, dhe dukej një qendër tejet interesante arkeologjike ajo e Butrintit të vjetër. Amfiteatri i vogël kishte akustikë mbresëlënëse. Pastaj u ktheva pak në një hotel pranë Butrintit, ku hëngrëm drekën e ndjekur nga një notim i mirë. Na çuan përsëri në hotelin tonë në Sarandë. Pastaj shkuam në kërkim të dyqaneve. Këto janë mjaft të vështira për t’u parë, dhe brenda janë shumë të njëjta. Të gjitha mallrat janë në ekran në pjesën e pasme të dyqanit në raftet prapa banesës. Dikush duhet të qëndrojë në sportelet dhe kolegët në vargjet e mjerueshme të mallrave me cilësi të ulët. Çmimet janë të shtypura në njoftime të mërzitshme. Asistentja e dyqanit nuk bën përpjekje për të ndihmuar dhe pothuajse nuk guxon të kërkoni diçka. Nuk ka konkurrencë kështu që i takon blerësit për të gjetur atë që dëshiron. Nuk ka asnjë përpjekje për ta tërhequr atë. Më vonë shëtita milje në kërkim të një dyqani librash, që e kisha parë më parë dhe që shiste një libër anglisht. Ndërkohë kam gjetur bibliotekën, e cila i ka mbyllur raftet. Nuk mund të shfletoni raftet. Ju duhet të kërkoni atë që dëshironi.
03 maj 1990
Vazhdoi në Vlorë udhëtimi ynë, mbi një shpat dhe gjatë, rrugë të madhe gjatë midis maleve të larta, shumë të thata dhe të mbuluara me pemë ulliri. Kaluam nëpër një pyll të vogël kombëtar. Kishte një vakt në Vlorë në një restorant në një kodër me pamje nga Vlora. Na çuan në një vend të sheshtë, por interesant, Berat, ku ne të gjithë vizituam një kështjellën. Por kam biseduar gjatë me 2 mjekë nga Shqipëria dhe një ushtar i ri. Një nga mjekët ishte 44 vjeç, dhe të dy tymosnin. Ata thanë se kishte 400 pacientë për 1 mjek në Shqipëri. Ushtari ishte shumë i ri, ndoshta 18 vjeç, dhe e pëlqente orën time. Ai më ofroi për të ndërruar kapelën e tij me yll të kuq për të. Dy fëmijë u paraqitën për një fotografi në një hark dhe i thashë se do t’i shkruaja atyre) Ne shkuam ngadalë poshtë një rruge të pjerrët, rrëshqitëse me kalldrëm dhe u regjistruam në një hotel me 5 yje. Pastaj dola dhe shëtita në rreth 200 oborre dhe skicova Xhaminë e Plumbit. Unë u rrethova nga fëmijët, të cilët të gjithë duan “stilos”, që do të thotë stilolaps. Eca poshtë në mes të rrugës kryesore, e në të gjitha rrugët e tjera kishte me qindra njerëz duke shëtitur në mbrëmje. Kjo me të vërtetë është shumë e këndshme. Meshkujt, gratë, fëmijët, familjet, çiftet, vajzat e reja, të rinjtë, të moshuarit. Të gjithë ata ecin në mes të rrugës, nuk kanë frikë nga trafiku, apo zilja e rastësishme e biçikletës. Ngrohja e ditës venitet në ftohtësinë e këndshme të mbrëmjes. Unë jam duke u endur rreth qendrës së Tiranës. Është ora 3, dhe është shumë nxehtë në diell, nën një qiell gati pa re. Ka shumë njerëz që ecin përreth, në trotuare të gjera dhe në rrugë të gjera. Shumë pak biçikleta, autobusë, kamionë, dhe makina të rralla (përveç atyre të ambasadave, zyrtare, por jo private). Shumë pemë bëjnë hije rrugëve, dhe ka shumë vende me hije, e cila është vërtetë më e këndshme. Semaforët në Shqipëri janë vetëm në Tiranë. Dyqanet janë shumë të vështira për të parë dhe të mërzitshëm kur hyni brenda. Diku në Tiranë duhet të ketë një dyqan, që përmban diçka që dua të blej, por ku? Unë shkova të shihja 3 buste që ishin ngritur vetëm brenda një zone të pyllëzuar jashtë bulevardit kryesor, prej nga doli të ishte një roje me një pushkë që më kërkonte që të largohesha. Jo shumë larg ishte një rrugë me së paku me 6 ushtarë të armatosur, të cilët më tundnin armët kur u përpoqa të ecja në atë drejtim. Në rrugën tjetër unë u mahita kur mbi trotuarin e përkundrejt kishte një roje tjetër i armatosur. Më në fund gjeta dyqanet, në një rrugë që shkonte në perëndim nga hoteli. Një nga këto, në fundin e “dyqanit”, më tregoi dhe shiti disa gjëra “jo të domosdoshme”. Pashë një vazo të zbukuruar prej druri, gjithsesi me cilësi të dobët për shtëpi, por këtu gjeta një copë shumë luksoze. E bleva atë me kuaj, duket se ishte dyqani i fundit që kishin këtë lloj cope. Njerëzit janë shumë miqësorë këtu. Ndërsa isha ulur mbi një mur, një i ri më foli duke më treguar se po më binin nga xhepi im lart disa para. Unë kam provuar të blej dy herë një krem akullore, por më kanë refuzuar dy herë, në një kohë kur e shisnin atë tek fëmijët. A po refuzojnë për të mirën e shëndetit tim apo çfarë? U afrova pranë 4 vajzave (të cilët mund të jenë cigane) që ishin duke shitur këmisha dhe shishe të vogla, por kur u afrova ato ikën në alarm. Ndoshta pamja ime i frikësonte ato. Kam gjetur një dyqan të monedhës së lashtë dhe bleva një rekord popullor një bust të terakotës dhe një broshurë politike. I dhashë atyre një bankënotë prej 10 dollarësh dhe ata e ulën çmimin.
E shtunë 5 maj 1990.
Sheshin “Skënderbej” në Tiranë, po e sodis nga maja e hotelit Turistik. Pas mëngjesit, së pari shkuam për të parë një Muze Etnologjik pranë Hotel Tirana. Është ai me një mural shumë të madh dhe emocionues në front duke treguar gjithçka që nga kohët historike. Aty pashë origjinalin e bustit që kisha blerë në muze. Rrugës në kthim ne u ndalëm për drekë në atë që na u tha se ishte një shtëpizë e gjuetisë e përdorur nga Conti Ciano, i cili mendoj se ishte dhëndëri i Musolinit. Arritëm në kufi rreth orës 18:00. I kemi kaluar pasaportat tona dhe kemi ecur në doganën shqiptare. Pas mbledhjes së pasaportave, ne më pas duhej të ecnim në 100 në oborr përmes tokës së askujt, neutrale për në doganën Jugosllave.
Kufiri shqiptar u kalua dhe një ushtar po qëndronte para trajnerit dhe pjesës tjetër të grupit që është. Ne nuk komunikojmë me të, sepse është e ndaluar në mënyrë eksplicite në Shqipëri dhe tashmë na kanë paralajmëruar për të mos e bërë këtë. Në postën doganore Jugosllave më pyetën “A keni ndonjë letërsi shqiptare?” Unë i thashë jo dhe nuk u ndjeva. Në fakt kisha një broshurë për politikën anti-shqiptare të Britanisë në vitet 1939-45, e cila do të ishte konfiskuar po të më ishte kapur…
Këtu përfundon rrëfimi i autorit Jon Palmer si dhe falënderimi që ai bënë për Rafail Luzin, për përkthimin e fotove dhe diçiturave që ishin vendosur nëpër mure, fasada pallatesh, dyqanesh, magazinave dhe uzinave e veprave të tjera të kohës,të cilët u fotografuan nga autori i shkrimit në muajin e 4 të vitit 1990, në udhëtimin e parë në Shqipëri.
