Më ngacmojnë, e (kë nuk ngacmojnë) vargjet e vajit të një nëne labe vite më parë. Mu kujtuan e më ringacmuan edhe dje- dhe jo vetëm autorin… Nga Gjermania erdhi arkivoli me të riun e vrarë (u tha) në Vlorë. Edhe dje, sikur kumbonin të afërta vargjet klithma:
Me njeri-tjetrin u vranë/Të njeri-tjetrit janë… Forca e këtyre vargjeve meqënëse u përcoll rrufeshëm ato çaste dhe jashtë kufirit gjeografik të rrethit, sigurisht nuk u ra në vesh të gjithëve, edhe brenda kësaj harte. Shumica mblodhën frymën, dikush ende skërmitet…Kurrsesi nuk mund të prekin në “tela” ndjeshmërinë e gjithsecilit. Në arkivën personale gjithëkush ruan ngjarje, data, kujtime të bukura, por dhe trishtuese. Ndoshta ato janë vjetëruar, por ka prej tyre që ruajnë freskinë, e çdo “stine“, duke i rikujtuar e u ngacmuar si dje me këtë dhimje. Jo për të ngacmuar “plagët e mbyllura”, po për të mos hapur më plagë të tilla. Një llojë apeli, për të cilin e kemi të gjithë nevojën. Dy bandat rivale në qytet, ishin në të njëjtën vaki, gjëmë. Ishin ata që kishin vrarë njeriun e tyre, ishin futur ose i kishin futur në gjaksi brenda gjakut. Banda tjetër, siç quheshin aso kohë, ruante me maska të vdekurin me plumb tek porta, të mos futeshin njerëz të dyshimtë, të mos qëllohej me kallash edhe në arkivol! Ngjarje të tilla i ruajnë në kujtesën e tyre qytetarët, u kanë lënë gjurmë të pashlyeshme. Duan t’i harrojnë, por jo…
Brengosja e qytetit bregdetar
Qyteti bregdetar në ditët e brengosjes kishte humbur gjallërinë dhe hijeshinë e tij karakteristike. Njerëzit harruan fare xhirot e mbrëmjes, vizitat tek njëri-tjetri. Kishin kohë që ishin ngujuar në shtëpinë e tyre, sa mund t’ i quaje “në arrest shtëpie”. Në orët e “pikut”, siç i quanin banorët, s’pëpëtinte këmbë njeriu. Qytetin e zotëronin (maskat), në kthina rrugësh, me kallashet që ndillnin gjak e vdekje. Fëmijët ishin të zverdhur, pothuaj në fytyrat e tyre njomëzake, të cilët kërkonin mëshirë brënda mureve të shtëpive. Krismat e pushkëve ju kujtonin tregimet e gjyshërve për Luftën. Gjyshërit e luftës, ndiheshin ngusht kur të vegjëlit i gudulisnin nëpër tregimet e tyre. Përballë pallatit të Xha Lames, ishte hapur një gropë e madhe atë mesnatë. Një palmë e gjatë ishte kthyer ma rrënjët përpjetë nga shpërthimi i eksplozivit. Njerëzit ishin lebetitur nga tronditja, nuk e merrnin dot veten. Pallati kishte mbetur pa një copë xham, dyertë e dritaret kishin dalë nga kasat. O Zot, thirri xha Lamja, duke u drejtuar me vështrimin lart: Zbuti pak shpirtrat e ashpër të këtyre njerëzve, të egërsuar! Këta janë pasoja, shkaku asnjëherë nuk zbulohet, kurrë nuk përgjegjsohet. Nëpër rrugë nuk kishte këmbë njeriu, ndonëse ora e murit ishte 12 e ditës. Ndonjë veturë e rrallë prishte qetësinë me shpejtësinë e saj skëterrë, nga xhamat e së cilës kallashet villnin zjarre e plumba, pa e ditur se plumbat diku do të bien, dikush do të bëhej viktimë. Sa të tillë ishin çuar në vorreza. Ishin bërë shumë vrasje në qytet ato ditë, sa që njerëzit e gjorë, s’ kishin mundësi as të merrnin frymë në shtëpitë e tyre, duke shkuar nga një përcjellje mortore tek tjetra. Në qëndrën e qytetin dhe në vendet ku afishoheshin lajmërimet, për vdekje, përditë shihje portrete të rinjsh, sa u kish dirsur pushi në faqe. Kortezhet shkëmbeheshin në rrugën e vorrezave.
Kur lexoi emrin e nipit në nekrologji
Një klithmë e fortë e një gruaje, në qendër të qytetit mblodhi vetëtimthi një taborr njerëzish. Në atë moment s’u dëgjua asnjë krismë arme. Shpejt, shpejt! Ujë, ujë!- bërtiti një meso burrë që ishte i pranishëm. Gruaja ra në tokë. I ra të fikët, tek pa të afishuar fotografinë e një 21- vjeçari dhe orën e varrimit të tij, në murin e bankës, në qendër të qytetit. Një djalq zeshkan, në zbatim të këtij urdhëri, në atë rast, shpejtoi këmbët, me vrap, për tek dyqani i Xhezos. Erdhi me dy bidonë “koka kola”, të mbushur me ujë. Hidhja, hidhja, në kokë. Gruaja fare pa jetë, filloi të hapte sytë. E zeza. Korba ç’më ka gjetur. Shkuli një tufë flokësh nga koka. Të gjithë prisnin për gjëmën që i kishte rënë kësaj gruaje. Më kanë vrarë nipin, djalin e motrës. Duhet ta çojmë në shtëpi. Të gjithë e morën vesh çfar i kish ndodhur dhe kësaj gruaje. Shikoni se mos ka ndonjë taksi, apo… ejani ta çojmë me autobusin- shtoi shoferi i urbanit, Taku. Atje do të shkojmë tani me autobusin, tek vakia. Shumë mirë, ai që dukej se e njihte këtë grua. Pas saj, i futën krahun dhe pesë gjashtë gra të tjera. Hypën në autobusin së toku. Autobusi ndali përballë apartamentit të Ronit të vogël, i cili kish shumë ditë i ngjitur pas dritares. Gruaja, tezja e djalit, zbriti nga autobusi me ulërima të forta… Të gjithëve për një çast u ngriu buza.
Të vranë o ëngjëll/Të vranë o bir/ O bir, bir, bir…
Ulërinte me të madhe që nga shkallët e autobusit, deri tek gratë në shtëpinë e nipit. Xha Lamja dhe Aurori i vogël, gati të ngrirë, qëndronin pas xhamit të dritares. Gjyshit i shpëtuan lotët. Sado që donte t’i shmangej nipit të vogël, ky i ndihmoi gjyshit në vaj. Qytetin të tërë e kishte mbuluar zija.
Maskat ruanin arkivolin
Një skuadër, djemsh duhet të ishin ata, qëndronin në hyrje të apartamentit. Duke i marrë të gjithë në (revistë nderi), kontrollonin të gjithë njerëzit që hynin e dilnin. Fytyrat e tyre nuk dalloheshin. Të tërë ishin me maska në fytyrë! “Kohë e poshtër erdhi, psherëtiu xha Lamja, të vijnë, të ruajnë të vdekurin me maska, e kallashe!…Të ruajnë shtëpinë me maska”. Kishte ndodhur që dhe të vdekurin, kufomën ta qëllonin me plumb, bile dhe në arkivol,- kish dëgjuar Xha Lamja. Roni ngriti kokën për të kërkuar nga gjyshi për maskat në ato raste që rrinin në rresht tek hyrja e shtëpisë… -Po ata çfarë janë? Diçka do të ndodh. Qetësia dhe ankthi ishin bashkë me gjëmën në atë shtëpi. Një djalë zeshkan, që mund t’i jepte më shumë se të njëzetat, hoqi maskën dhe iu drejtua një shoku përballë dhe ai i maskuar. Të gjithë shtangën në vend, s’po kuptonin se ç’po ndodhte. Djaloshi guximtar vazhdoi sërish.-“Hiqe, hiqe maskën”. Tjetri përballë sa nuk u këput nga këto fjalë, më të rënda se plumbi që kish marrë jetën e Gonit. -“Vrem, Vrem”! tani. -“Unë jam hasmi yt.-Po t’i qenke dhe miku im“. Tjetri e hoqi maskën dhe kallashi i ra pa e ndjerë fare nga duart, në fundin e këmbëve. Skenë tragjike. A mos vallë ishim në ëndërr?, thotë Xha Lamja.-“Boll i kemi fol njëri – tjetrit me gjuhën e pushkës. -Të flasim me gjuhën e shpirtit… E kam djalin e tezes, Gonin që e ka vrarë ‘‘banda‘‘ Juaj… -Ajo gruaja që erdhi me ulërima, është mamaja ime“. Tjetri u pre në fytyrë. Fjalët se gjenin dot rrugën për të dalë. «Edhe në emigracion kemi bërë fjalë». Hiqte në shpirt njeriu që ishte me maskë e tashmë po fliste pa maskë me shpirtin e vrarë. – «Edhe unë e kam kunatin tim Gonin. -Vajza e dajos së tij është nusja ime», ju përgjigj tjetri, që gati qëndronte pa jetë, përpara maskave të tjera të skuadrës. I dhanë dorën njëri-tjetrit. Pastaj u qafosën. Të gjithë ata që s’po kuptonin se çfarë kishte ndodhur, tashmë e kuptuan të tërën. Dy ‘‘armiqtë‘‘ e njëri-tjetrit, ishin dhe miq të njëri-tjetrit. Skuadra i hoqi të gjitha maskat. U befasuan dhe u tronditën të gjithë. Me kokat e ulura shihnin tokën, vendi i prehjes së përhershme, për të kërkuar ndjesë.
Vargjet e vajit, kush nuk i dëgjoi?!
Ky lajm, çka ndodhi me maskat, tek pragu i portës, shkoi shpejt tek dhoma e burrave. Edhe gratë të çartura e muarën vesh. Ato e pushuan për një moment vajin. Një grua e moshuar labe e mori vesh këtë ndodhi, se kush e kishte vrarë djalin, njeriu i tij, ja dha vajit me vargje. Askush nuk ia ndihu në vaj plakës të veshur me akllas pis të zi, nga koka deri na thua. Sytë i qepen tek ajo zonjë grua. Dëgjonin dhe sytë u nxirrnin lotë që s‘duheshin të derdheshin. Vargjet e vajit të saj u përcuallën gojë më gojë, në qytet me shpejtësin e zërit. Kush s’u lëndua nga këto vargje, që janë fiksuar tashmë në kujtesën e sa e sa njerëzve: Fatkeq djemtë tanë/Të njëri – tjetrit janë/Me njëri – tjetrin, u vranë/ Kush i fut, gjet belanë?!…
Xha Lamja që po rrinte i trishtuar deri më tani, e mori vesh të gjithë këtë mesele. Hapi dritaren dhe shënoi në ditarin e tij: Edhe këta, ditkërkan të pajtohen… E mbylli bllokun dhe ia zgjati Ronit të vogël për ta ruajtur kur të rritet. Merre bir. Ky është testamenti i gjyshit.
